Η είδηση έπεσε στην επικράτεια του βιβλίου όχι ακριβώς σαν κεραυνός εν αιθρία, αλλά σαν επιβεβαίωση της σημασίας μιας συζήτησης που διεξάγεται εδώ και χρόνια: αναστατωμένη από έρευνες που έδειξαν ότι το ένα τέταρτο των εφήβων της χώρας δεν κατανοεί ένα απλό κείμενο, η κυβέρνηση της Δανίας ανακοίνωσε ότι θα επιδιώξει να νομοθετήσει την κατάργηση του ΦΠΑ των βιβλίων, που στην περίπτωσή της αγγίζει το 25% – το υψηλότερο στην Ευρώπη.
Στόχος του οικονομικού μέτρου είναι, βέβαια, η αύξηση της φιλαναγνωσίας και των ωφελειών της. Ενδεικτικά, στις σκανδιναβικές χώρες, ο ΦΠΑ των βιβλίων είναι 6% στη Σουηδία, ενώ στη Νορβηγία έχει ήδη μηδενιστεί. Οπως δήλωσε ωστόσο ο υπουργός Πολιτισμού της Δανίας, Γιάκομπ Ενγκελ-Σμιτ, κάποια ποσά θα διατεθούν και στην ενίσχυση της συνεργασίας των δημόσιων βιβλιοθηκών της χώρας και των σχολείων της, ώστε να έρθουν σε επαφή με τη λογοτεχνία περισσότεροι μαθητές.
Δεν είναι, εξάλλου, απολύτως σίγουρο ότι, αν τα βιβλία γίνουν φθηνότερα, θα γίνουν αυτομάτως και πιο ελκυστικά. Για την ακρίβεια, θα λέγαμε ότι είναι ένα ερώτημα που αξίζει να εξεταστεί από όλες τις πλευρές και λαμβάνοντας υπόψη διάφορους παράγοντες – οικονομικούς, κοινωνικούς και άλλους. Στην Ελλάδα, για παράδειγμα, οι ενώσεις των εκδοτών επαναφέρουν συχνά το αίτημά τους για θέσπιση μηδενικού ΦΠΑ στο βιβλίο, έντυπο και ηλεκτρονικό, από 6% που είναι σήμερα. Θα πειθόταν όμως έτσι το ένα τρίτο των Ελλήνων, που σύμφωνα με έρευνες του ΟΣΔΕΛ δεν διαβάζει ούτε ένα βιβλίο τον χρόνο;
Νίκος Μπακουνάκης
Πρόεδρος του Ελληνικού Ιδρύματος Βιβλίου και Πολιτισμού
Μεγαλύτερη πρόκληση το ενδιαφέρον στις μικρές ηλικίες
Η φιλαναγνωσία ή η βιβλιοφιλία, δηλαδή η πρακτική της ανάγνωσης στη διάρκεια του ελεύθερου χρόνου για ψυχαγωγία, απόλαυση, γνώση, πληροφόρηση, είναι κυρίως κοινωνικό, πολιτιστικό και δημογραφικό φαινόμενο, ιδιαίτερα σε σχέση με το φύλο και την ηλικία (τα κορίτσια διαβάζουν περισσότερο από τα αγόρια, οι μικρότερες ηλικίες περισσότερο από τις μεγαλύτερες). Αυτό δεν σημαίνει ότι η φιλαναγνωσία δεν επηρεάζεται από τις οικονομικές και εισοδηματικές συνθήκες.
Ξέρουμε από τις έρευνες ότι στα μειονεκτικά περιβάλλοντα τα παιδιά δεν έχουν επαρκή πρόσβαση σε βιβλία ώστε να εμπνευστούν από αυτά. Η αύξηση του κόστους ζωής, τα χαμηλά και επισφαλή εισοδήματα οδηγούν σε περικοπές για αγορά βιβλίων. Αλλωστε εδώ στηρίζεται και το επιχείρημα του υπουργού Πολιτισμού της Δανίας Γιάκομπ Ενγκελ-Σμιτ για την κατάργηση του ΦΠΑ επί των βιβλίων, μετά το σοκαριστικό, για τη δανική κοινωνία, εύρημα έρευνας του ΟΟΣΑ ότι ένας στους τέσσερις 15χρονους Δανούς αδυνατεί να κατανοήσει ένα απλό κείμενο. Στη Δανία, ο ΦΠΑ επί των βιβλίων είναι ο υψηλότερος της Ευρώπης, 25%. Για σύγκριση, στη Νορβηγία είναι μηδενικός, στη Σουηδία είναι 6%, στη Γαλλία 5,5%, στην Ελλάδα 6%.
Υπάρχει γενικότερα κρίση ανάγνωσης, που καταγράφεται σε πολλές έρευνες (μπορείτε να τις βρείτε στο www.elivip.gr). Για παράδειγμα, στη Βρετανία η τελευταία έρευνα του National Literary Trust έδειξε ότι 1 στους 3 παιδιά και νέους από 8 έως 18 ετών δεν διαβάζει. Είναι το χαμηλότερο ποσοστό από το 2005, όταν άρχισε αυτού του είδους η μέτρηση. Οι επιπτώσεις είναι ανυπολόγιστες, καθώς η ανάγνωση, σύμφωνα με τους νευροεπιστήμονες και τους κοινωνικούς ψυχολόγους, συνδέεται με τη γνωστική και νοητική ανάπτυξη, την ψυχική υγεία, το αίσθημα κοινωνικής δικαιοσύνης, την αποδοχή του άλλου.
Eνα εύκολο μέτρο όπως η κατάργηση ή η μείωση ενός φόρου επί των βιβλίων, που έτσι κι αλλιώς επιβάλλεται, είναι προφανές ότι δεν ανακόπτει την κρίση αυτή. Η μεγαλύτερη πρόκληση είναι πώς να προκαλέσεις το ενδιαφέρον για την ανάγνωση στις μικρές ηλικίες –εκεί που ξεκινούν όλα–, πολύ περισσότερο που γονείς και εκπαιδευτικοί δεν γνωρίζουν όλοι «να καλλιεργήσουν μια κουλτούρα ανάγνωσης που να ενισχύει θετικές αναγνωστικές ταυτότητες».
Επιπλέον, πολλά παιδιά απομακρύνονται από την ανάγνωση επειδή δεν τη θεωρούν διασκεδαστική. Κατά τη γνώμη μου, το κλειδί βρίσκεται στο δημοτικό σχολείο και στο γυμνάσιο, όπου η ανάγνωση πρέπει να καλλιεργηθεί όχι μόνο με τη λειτουργική έννοια αλλά και με την έννοια της διασκέδασης και της διάδρασης με τον ψηφιακό κόσμο. Φυσικά, αυτό προϋποθέτει σχολικές βιβλιοθήκες και εργαλεία.
Κώστας Β. Κατσουλάρης
Πρόεδρος της Εταιρείας Συγγραφέων
Mηδενισμός του ΦΠΑ σε όλη την αλυσίδα παραγωγής
Ακολουθώ μια απλή αρχή: οτιδήποτε ωφελεί έναν από τους παράγοντες στο οικοσύστημα του βιβλίου (δημιουργούς, επιμελητές, εκδότες, τυπογράφους, βιβλιοπώλες κ.ά.), κάνει καλό στο βιβλίο γενικότερα. Και άρα, κάνει καλό σε όλους μας, αφού το βιβλίο δεν είναι απλώς προϊόν, είναι και κοινωνικό αγαθό. Καθώς οι συνέπειες από την καταβύθισή μας στο ψηφιακό σύμπαν γίνονται ορατές, και φαινόμενα όπως ο λειτουργικός αναλφαβητισμός εξελίσσονται σε επιδημία, ειδικά μεταξύ εφήβων και νέων, ακόμη και στον θεωρούμενο ως προηγμένο δυτικό κόσμο (βλ. Δανία), η σημασία της ανάγνωσης βιβλίων αναγνωρίζεται ως ζωτική.
Πέρα από τα προσωπικά οφέλη για τον καθένα ξεχωριστά, που είναι πολλά και απτά, υπάρχει και κοινωνικό όφελος: Πολλές μελέτες καταδεικνύουν ότι οι αναγνώστες βιβλίων είναι λιγότερο επιρρεπείς στις θεωρίες συνωμοσίας, δεν υιοθετούν εύκολα απλοϊκές εξηγήσεις ούτε και δέχονται απλοϊκές λύσεις, κι έχουν αυξημένες δυνατότητες κατανόησης περίπλοκων ζητημάτων. Με αυτά τα δεδομένα, είναι απορίας άξιο με πόση καθυστέρηση και με πόσο αδύναμα μέτρα αντιμετωπίζουν οι κυβερνήσεις το πρόβλημα, όταν έστω το αναγνωρίζουν και το κατανοούν.
Επί του προκειμένου· στη Δανία υπήρχε ένας τεράστιος ΦΠΑ στην τελική τιμή του βιβλίου (25%) και ο μηδενισμός του πιθανότατα θα προκαλέσει ένα θετικό σοκ στην αγορά. Στη χώρα μας, όπου ο ΦΠΑ στον πάγκο είναι στο 6%, το μέτρο θα ήταν μεν ενισχυτικό, αλλά ανεπαρκές: Θα ήταν σημαντικό να συνοδεύεται από τον μηδενισμό του ΦΠΑ σε όλη την αλυσίδα παραγωγής του βιβλίου, μειώνοντας έτσι σημαντικά το κόστος παραγωγής του. Για τους συγγραφείς, τυχόν μηδενισμός του ΦΠΑ θα εξίσωνε την τιμή πώλησης του βιβλίου με την τιμή επί της οποίας θα υπολογίζονταν τα συγγραφικά δικαιώματα, την προ του ΦΠΑ τιμή – πράγμα θετικό.
Τούτων λεχθέντων, κανένα φορολογικό μέτρο από μόνο του δεν αρκεί για να αντιστραφεί το σύνθετο φαινόμενο του λειτουργικού αναλφαβητισμού, ένα βαθύ και ύπουλο πρόβλημα που αναμένεται να εξελιχθεί σε μάστιγα με την επέλαση της τεχνητής νοημοσύνης στην εκπαίδευση και παντού.
