«Στα σπλάχνα της Σερίφου. Μαρτυρίες των τελευταίων εν ζωή εργατών στα μεταλλεία»
επιμ.: Αλεξάνδρα Χριστακάκη
εκδ. Πολιτιστική Εταιρεία Κρήτης – Πυξίδα της Πόλης
σελ. 152
«Τότε οι εργάτες ερχόταν με τα πόδια από τα γύρω χωριά. Οποιος είχε ρολόι δεν τον έπαιρναν στην δουλειά. Από ήλιο σε ήλιο δούλευαν μέχρι την απεργία που καθιέρωσε το 8ωρο. Πριν χαράξει μπαίνανε στις στοές και βγαίνανε μετά την δύση του ήλιου. Τρείς ώρες ποδαρόδρομο καθημερινά. Ξυπνούσαν στη μία τα χαράματα, όταν λαλούσε ο πετεινός. Δεν υπήρχαν ρολόγια. Ξυπνούσε ο ένας τον άλλον. Με βροχή και κρύο κινούσαν με τα πόδια για την δουλειά. Μαζευόντουσαν μπροστά στη στοά όλοι οι εργάτες. Ο επιστάτης έβγαζε το μπαστούνι –τέτοιες εντολές είχε από τα αφεντικα– και χώριζε τους εργάτες σε αυτούς που ήταν τυχεροί και θα δούλευαν εκείνη την ημέρα και στους άτυχους που θα γυρνούσαν στα σπίτια τους χωρίς μεροκάματο και πάλι με τα πόδια».
Η μαρτυρία ανήκει στην υπερήλικη Σερφιώτισσα Αννα Ρώτα, και αν μοιάζει να προέρχεται από μια διαφορετική Σέριφο, που δεν είχε ακόμα την τύχη να απολαμβάνει ανέμελα σμαραγδένιες παραλίες και πολυτελή θέρετρα, είναι γιατί κάπως έτσι, δύσκολη και κοπιαστική, ήταν η ζωή στο όμορφο κυκλαδονήσι την περίοδο που αρκετές κατά σειρά εταιρείες εκμεταλλεύονταν το πλούσιο υπέδαφός του. Ναι, η Σέριφος είχε μεταλλεία και ορυχεία από την αρχαιότητα, κάποια ενεργά μέχρι και τον Μεσαίωνα, ήταν όμως από τη δεκαετία του 1870 κι έπειτα που η μεταλλευτική δραστηριότητα στο νησί άρχισε να ακολουθεί σταδιακά τον δρόμο της εξάντλησης των φυσικών πόρων, χωρίς κατάλληλες υποδομές για την αξιοπρεπή διαβίωση του εργατικού δυναμικού και την πρόσβασή του σε επαρκείς κοινωνικές υπηρεσίες. Στην αφήγησή της η Αννα Ρώτα, σύζυγος (και κόρη) μεταλλεργάτη, ο οποίος είχε μείνει ανάπηρος από εργατικό ατύχημα, μιλάει για τη δεκαετία 1953-1963, όταν έπεσαν οι τίτλοι τέλους στη λειτουργία των μεταλλείων. Και η μαρτυρία της συμπληρώνει άλλες οκτώ, υπερήλικων σήμερα ανδρών, που εκείνη τη δεκαετία δούλευαν στα μεταλλεία και των οποίων τις ιστορίες συγκέντρωσε η δημοσιογράφος και συγγραφέας Αλεξάνδρα Χριστακάκη.
Εκείνα τα χρόνια βέβαια, ο Γιώργος Μαγουλάς, ο Κώστας Ρεβίνθης, οι Αντώνης και Ζαννής Λιβάνιος, ο Γιώργος Μαθιουδάκης, ο Αντώνης Γεροντάρης και οι Τάσος και Μιχάλης Κουζούπης «ήταν παιδιά, ανήλικοι εργάτες στις στοές, στην επιφάνεια της γης, στο φόρτωμα, τις ξυλοδεσιές, τα φουρνέλα, στην οικοδομή των εργατικών κατοικιών ή στο χημείο», όπως γράφει στο σημείωμά της η Αλεξάνδρα Χριστακάκη, επισημαίνοντας κατόπιν ότι «όλοι έχουν να θυμηθούν ατυχήματα, δυστυχήματα, νεκρούς που κουβάλησαν στον ώμο τους». Οι μαρτυρίες τους είναι συχνά επώδυνες, ακόμα και για τους ίδιους, ειδικά όταν θυμούνται κάποιο θανατηφόρο ατύχημα ή μια εκβιαστική διεκδίκηση της γης τους από τις εταιρείες που εκμεταλλεύονταν τα μεταλλεία. Μνημονεύουν πάντως με περηφάνια το σωματείο τους και δεν ξεχνούν τις αφηγήσεις για την αιματηρή απεργία του 1916, που είχε γίνει αιτία για την καθιέρωση του οκταώρου στην Ελλάδα. Χρησιμοποιούν επίσης μια γλώσσα πραγματολογικά πλούσια, με «μιναδόρους» και «πιστολαδόρους», με «καστάνιες» για τα κομπρεσέρ και «μακάπια» για τα «φουρνέλα».
Την έκδοση συμπληρώνουν τέσσερις αφηγήσεις παιδιών και εγγονών μεταλλεργατών της Σερίφου. Στον πρόλογό του, ο καθηγητής του ΕΜΠ Νίκος Μπελαβίλας παραθέτει χρήσιμες πληροφορίες για την εταιρεία «Σέριφος – Σπηλιαζέζα» που εκμεταλλεύθηκε τα μεταλλεία υπό τη διεύθυνση του Γερμανού μεταλλειολόγου Αιμίλιου Γκρώμαν, την απεργία του 1916, τις εξορύξεις που στα χρόνια της Κατοχής αξιοποιούνταν για τις πολεμικές ανάγκες των Γερμανών, το πέρασμα των μεταλλείων σε εταιρείες όπως ο Μεσογειακός Ομιλος Εμπορίου και Βιομηχανίας, την οικονομική ανάπτυξη που δεν μεταφράστηκε σε κοινωνική πρόοδο. Ο ιστορικός Βαγγέλης Καραμανωλάκης αναλύει το καταστατικό του Σωματείου Εργατών Μεταλλευτών Σερίφου, το οποίο περιλαμβάνεται στο ατομικό βιβλιάριο του μεταλλεργάτη Ιωάννη Γεωργίου Κόντε, ένα πολύτιμο τεκμήριο από το 1916 που εντόπισε η Αλεξάνδρα Χριστακάκη. Υπάρχουν ακόμη κείμενα της συγγραφέως Μαίρης Κόντζογλου, του Συλλόγου Μεγάλου Λειβαδίου Σερίφου, ένα ποίημα του Δημήτρη Ζάχαρη, πλούσιο φωτογραφικό υλικό κ.ά.
Κατά τη γνώμη μας, μεθοδολογικά μιλώντας, ίσως ήταν απαραίτητη μια κατά τι σχολαστικότερη πλαισίωση και ανάλυση των μαρτυριών, προκειμένου να αποκτήσουν την πλήρη τεκμηριωτική αξία που μπορεί να προσφέρει σε ερευνητές και σε ενδιαφερομένους ένα εγχείρημα προφορικής ιστορίας. Τις συντριπτικά περισσότερες φορές, ωστόσο, οι αφηγήσεις των παλιών μεταλλεργατών διαθέτουν μια δύναμη διαυγή, ανθρώπινη, συγκινητική. Οπως εκείνη του Γιώργου Μαγουλά, ο οποίος, μέσα σε όλες τις αντιξοότητες και τις τεχνικές λεπτομέρειες που περιγράφει, αφήνει λίγο χώρο και για το θάρρος που καλούνταν να δείξει.
«Στην Καλαβάτσαινα πήγα για λίγο διάστημα, όταν έγινε η “ζημιά” με τον Ανδρέα Ρώτα και τον πατέρα μου», λέει και συνεχίζει: «Εκανα τότε ξυλοδεσία ως βοηθός στον γαμπρό μου που ήξερε την τέχνη. Οπου υπήρχε ανάγκη βάζαμε κασώματα ή σωλήνες που έφερναν αέρα στο κομπρεσέρ. Το βουνό που ήταν σαθρό σε προειδοποιούσε. Πρώτα έπεφταν χώματα και ακουγόταν ένας θόρυβος, σαν σεισμός. Οχι, δεν φοβόμουνα, αν και συνέβη κάτι κάποια στιγμή. Πήγα να πάρω ξύλα από έξω για να τα πάω στον ξυλοδέτη και άκουσα ένα δυνατό κρακ-κρακ. Αρχισε να πέφτει η ξυλοδεσιά που είχαν βάλει. Ξεμπαζώσαμε, βγάλαμε τα άχρηστα, βάλαμε νέες κάσες, ξεμυτίσαμε με ειδικό σκεπάρνι νέες δεσιές. Εκεί το μεροκάματο ήταν καλύτερο αλλά έκανες το σταυρό σου πριν μπεις».
