«Το έργον των θεών διακόπτομεν εμείς, τα βιαστικά κι άπειρα όντα της στιγμής. Στης Ελευσίνος και στης Φθίας τα παλάτια η Δήμητρα κι η Θέτις αρχινούν έργα», γράφει ο Καβάφης στο ποίημα «Διακοπή». Η διαχρονικά οικουμενική ακτινοβολία της Ελευσίνας μπορεί να συγκριθεί με εκείνην των Δελφών και της Ολυμπίας. Η ιερότητα που πότισε το χώμα από τα τελούμενα επί αιώνες Ελευσίνια Μυστήρια ακόμα παραμένει ζωντανή και πάλλουσα. Για τους ποιητές, τους συγγραφείς, τους λογίους και τους καλλιτέχνες είναι ένας τόπος όπου η πραγματικότητα συνδέεται με τη μυθολογία, το παρελθόν με το παρόν, η πεπερασμένων ορίων ζωή μας με κάτι αθάνατο. Ολα αυτά τα στοιχεία έκαναν την εικαστικό Βάνα Ξένου να επιστρέφει ξανά και ξανά σε αυτό το μέρος για να τραφεί από την ενέργειά του. Κυρίως όμως για να της δώσει απαντήσεις στα ερωτήματα που η ίδια θέτει στον εαυτό της. Ερωτήματα που δύσκολα απαντώνται με λέξεις, μπορούν όμως να μορφοποιηθούν σε εικόνες, σε τεράστια γλυπτά, σε ζωγραφικές συνθέσεις, σε εργαλεία κατανόησης όπως είναι κείμενα, αναφορές, ένα αρχείο περί την πόλη.
Ολα αυτά παρουσιάζονται από την Κυριακή 30 Μαρτίου, στην εμβληματική έκθεση της ομότιμης καθηγήτριας της Σχολής Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ στο ΙΡΙΣ, ένα σημαντικό βιομηχανικό μνημείο που πήρε ξανά πνοή, αλλά και τον αρχαιολογικό χώρο στο πλαίσιο της 2023 «Ελευσίς Πολιτιστική Πρωτεύουσα». Ενα αόρατο νήμα δένει αυτό το αφιέρωμα και εκείνο που είχε κάνει το 2006 στο εργοστάσιο Κρόνος, όπου επιχείρησε για πρώτη φορά να προσεγγίσει αυτά τα ζητήματα.
Μέσα από την τριαντάχρονη ενασχόλησή της με την Ελευσίνα, η Ξένου κάνει έναν απαραίτητο ανάπλου στη δουλειά της με μια αναδρομική που δεν είναι στατική αλλά εμπλουτίζεται και αναπτύσσεται σαν ζωντανός οργανισμός και διαδρομή με πολλαπλές αναγνώσεις. Η δική της σχέση με την πόλη ξεκίνησε εξ απαλών ονύχων όταν στην επιχείρηση του πατέρα της έβλεπε σάκους με τσιμέντο από τον Τιτάνα. Πριν δώσει για την Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, γνώρισε και άλλα παιδιά του Ουρανού και της Γης, θεούς, ημίθεους και θνητούς, μελετώντας και σχεδιάζοντας στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Υστερα ήρθαν τα αναγνώσματα και τα βιβλία του Νίκου Γαβριήλ Πεντζίκη του Καρλ Κερένυι, του Νίτσε για την Ελευσίνα και η χαρτογράφηση έγινε πιο πυκνή. Στην έκθεση «Μυστήριο 15. Γιατί η Ελευσίνα σήμερα; Το Ανοιχτό Μουσείο» δομεί με συλλογιστική και ένα σύνθετο καλλιτεχνικό εγχείρημα, το οποίο θα συνδυάζει την πρωτότυπη μεθοδολογία της έρευνας και τη σύνθεση αρχείου με το εικαστικό έργο και τις ερευνητικές σχεδιαστικές προσεγγίσεις για τον δημόσιο χώρο. Ενα έργο το οποίο ευελπιστεί να αναδείξει τα πολλαπλά αφηγήματα της Ελευσίνας, δηλαδή τις αφετηρίες της ιστορικής, φυσικής και ανθρωπολογικής υπόστασης στο παλίμψηστο μιας πόλης που γνώρισε την άνοδο και την καταστροφή, έγινε το πρώτο βιομηχανικό κέντρο της Ελλάδας, συγκέντρωσε εργάτες από κάθε γωνιά της χώρας και σήμερα έχει τη δική της ξεχωριστή ταυτότητα. Η καλλιτεχνική επιμέλεια της έκθεσης είναι από τον ιστορικό τέχνης Τάκη Μαυρωτά, ο οποίος καταφέρνει να αναδείξει όλες αυτές τις διαφορετικές ψηφίδες σε ένα σύνθετο και απαιτητικό εγχείρημα που θέλει θεωρητική σκευή αλλά και μεγάλη εμπειρία στο πεδίο. Ραντεβού στην Ελευσίνα λοιπόν για μια κατάδυση στον ιερό της μυστικισμό που αγκαλιάζει ακόμα και εμάς τους σύγχρονους.
