Ακριβώς μόλις η χθεσινή καταιγίδα άρχιζε να κατακλύζει το αίθριο του μουσείου, διασχίσαμε τη σκεπαστή είσοδο του Μουσείου Μπενάκη στην οδό Πειραιώς για να ακολουθήσουμε την πρώτη ξενάγηση στην έκθεση «Πρωτόλεια. Από την πρώιμη γραφή στο ώριμο έργο» που εγκαινιάζεται σήμερα. Αμέσως το ανυπόφορο μποτιλιάρισμα των δρόμων ξεχάστηκε.
Εντεκα προσωπικότητες της ελληνικής τέχνης, με έργο που διατρέχει σχεδόν ολόκληρο τον 20ό αιώνα και είναι ισχυρό στην ώριμη φάση του, αποτελούν το περιεχόμενο της συγκεκριμένης έκθεσης. Οι επιλογές των τριών επιμελητών, απόρροια της συνεργασίας του Μουσείου Μπενάκη, του Ιδρύματος Ιωάννου Φ. Κωστοπούλου και της Τράπεζας της Ελλάδος, είναι οργανωμένες χρονολογικά. Ο επισκέπτης ακολουθεί μια διαδρομή η οποία εκκινεί από τον πρεσβύτερο Σπύρο Βασιλείου και καταλήγει στη νεότερη Χρύσα Ρωμανού διαμέσου των Χατζηκυριάκου-Γκίκα, Τσαρούχη, Μόραλη, Α. Τάσσου, Κατράκη, Σπυρόπουλου, Κοντόπουλου, Μυταρά, Γαΐτη.
Μολονότι η ορθή πορεία για το κοινό από «κυψέλη» σε «κυψέλη», δηλαδή από καλλιτέχνη σε καλλιτέχνη, είναι ξεκάθαρη μέσα στον εκθεσιακό χώρο, οι έντονες εικόνες που κρατάμε από την επίσκεψή μας δεν ακολουθούν χρονολογική σειρά. Είναι όμως μικροί σταθμοί, προσωπικές υπογραμμίσεις μεταξύ αξιόλογων έργων που συλλέχθηκαν έπειτα από επισταμένη μελέτη των ιστορικών τέχνης μέσω μιας χρονοβόρας διαδικασίας. Προτάσσουμε τη σπάνια ευκαιρία να δει κανείς το απέριττο «Νησί» (1976) του Γιάννη Μόραλη. Το έργο από τη συλλογή του Μεγάρου Μαξίμου συνομιλεί με το καλλίπυγο «Γυμνό» (1939). Τα συνδέει η ίδια συνθετική αρμονία και η ακρίβεια της γραμμής. Με έμφαση στην ισορροπία και στην καθαρότητα της σύνθεσης, αποκαλύπτεται ένας καλλιτέχνης που, ακόμη κι όταν άλλαξε ύφος, έμεινε πιστός στην ακρίβεια των συναισθημάτων του.
Στα πρώτα της σχέδια και μάλιστα ζωγραφικά της Βάσως Κατράκη, η γυναικεία φιγούρα δεν είναι απλώς μια εικόνα αλλά το αποτύπωμα μιας ολόκληρης κοινωνίας. Στην πορεία, οι μανάδες που παλεύουν με τη φτώχεια, τα παιδιά που κουβαλούν το βάρος της αρρώστιας, η σκληρή καθημερινότητα του Αιτωλικού βρίσκουν μορφή στην ξυλογραφία «Η φτωχή και ρέμπελη ζωή των ψαράδων» (1950). Στον Μυταρά, αντιθέτως, οι γυναικείες μορφές μοιάζουν να αιωρούνται ειδικά στα πρωτόλεια. Από τα φοιτητικά του χρόνια, στα σχέδια της δεκαετίας του ’50, ως τα «Επιτύμβια» της ωριμότητας, η γυναίκα μετατρέπεται σε εικόνα τρυφερότητας αλλά και ψυχαναλυτικής διερεύνησης χωρίς ποτέ να παύει ο διάλογος με το ανθρώπινο σώμα. Λίγο πιο πέρα, ο Γαΐτης δείχνει να συνομιλεί με τον κυβισμό και τον υπερρεαλισμό, δημιουργώντας ανθρωπόμορφες υβριδικές φιγούρες. Στα πρωτόλειά του διακρίνεται ήδη η εμμονή του με τον άνθρωπο και τις μασκαρεμένες εκδοχές του, προάγγελοι της εμβληματικής σειράς με τα «ανθρωπάκια». Δίπλα σε αυτά ο Σπυρόπουλος μοιάζει κλειστός και μοναχικός οδοιπόρος της αφαίρεσης. Κάθε έργο οδηγεί στο επόμενο φέρνοντας μαζί του σύμβολα, τεχνικές και ίχνη από τον ιστορικό περίγυρο, σαν ένας ιδιωτικός διάλογος με τις διεθνείς πρωτοπορίες. Κι ύστερα επιστρέφουμε στους παλιότερους. Ο Σπύρος Βασιλείου με την Αθήνα του Μεσοπολέμου και του ’70, δείχνει πώς το αστικό τοπίο δεν είναι μόνο φόντο αλλά εξελισσόμενη πολιτισμική πραγματικότητα, ενώ ο νεαρός Τσαρούχης, με τις πρώτες νατουραλιστικές του ασκήσεις, παλεύει να ορίσει τη γλώσσα και τους κανόνες της ζωγραφικής πράξης.
Τελικά, η νέα έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη δεν αφηγείται μόνο την αρχή καλλιτεχνικών διαδρομών· μας καλεί να σταθούμε στο σημείο όπου το πρώτο βλέμμα υποβάλλει όσα θα ακολουθήσουν.
«Πρωτόλεια», Μουσείο Μπενάκη στην Πειραιώς, έως 11 Ιανουαρίου.
