Μια ασπρόμαυρη φωτογραφία του 1970 απεικονίζει τον διάσημο Ιταλό καλλιτέχνη Τζουζέπε Πενόνε να κοιτάζει απευθείας τον θεατή φορώντας φακούς επαφής με καθρέφτη, στερώντας του την όραση, αλλά αντανακλώντας στον θεατή αυτό που θα έβλεπαν τα μάτια του.
Η εξερεύνηση της σχέσης μεταξύ της όρασης και της μη όρασης αποτελεί διαχρονικό θέμα στο έργο του Πενόνε. Η αναδρομική έκθεση που παρουσιάζεται αυτόν τον καιρό στη Serpentine Gallery του Λονδίνου, συγκεντρώνει μια σειρά από γλυπτά, εγκαταστάσεις και σχέδια από το 1969 μέχρι σήμερα, προάγοντας τον διάλογο φύσης και ανθρώπου και ανατρέποντας τη σύμβαση του βλέμματος και της κατανόησης της πραγματικότητας.
Το πρώτο έργο που συναντούμε είναι μια επιτοίχια μαρμάρινη πλάκα που αποκαλύπτει τις «φλέβες» στο εσωτερικό της πέτρας, ενώ οι δύο πίνακες που την πλαισιώνουν, καλυμμένοι με πολυάριθμα αγκάθια ακακίας, από μακριά σχηματίζουν την εικόνα ενός κλειστού ζευγαριού ματιών, υποδηλώνοντας τύφλωση απέναντι στον φυσικό κόσμο.
Γεννημένος στο Γκαρέσιο, ένα χωριό της περιφέρειας του Πιεμόντε της βόρειας Ιταλίας, ο Πενόνε έχει ζήσει όλη του τη ζωή στο Τορίνο. Αντλώντας έμπνευση από τα δασώδη και ορεινά τοπία της περιοχής, έχει δημιουργήσει έργα και εικαστικές εγκαταστάσεις που ακολουθούν, δίχως να ανταγωνίζονται, τους κύκλους της ζωής που υπάρχουν στη δομή του κόσμου. Μέσα στη μακροχρόνια καλλιτεχνική του καριέρα ερευνά τον φυσικό κόσμο και την ποιητική σχέση μεταξύ ανθρώπου και φύσης, καλλιτεχνικής και φυσικής διαδικασίας.
Η τέχνη του είναι απλή, άμεση και διαχρονική. Ο Πενόνε ήταν από τις ηγετικές μορφές του ιστορικού κινήματος Arte Povera στα τέλη της δεκαετίας του 1960, της «φτωχής» τέχνης, που διακρίνεται από τη χρήση ταπεινών, καθημερινών και αντισυμβατικών υλικών, σε μια προσπάθεια να ανατρέψει το καθεστώς ελίτ που είχαν αποκτήσει τα έργα τέχνης, στο πλαίσιο της καταναλωτικής κουλτούρας και του καπιταλισμού. Μέσα από τη φύση και τα υλικά της ο Πενόνε ανέπτυξε το δικό του καλλιτεχνικό ιδίωμα. Δημιούργησε το πρώτο του γλυπτό «Δέντρο» το 1969. Το δέντρο, ένας ζωντανός οργανισμός που μοιάζει με ανθρώπινη φιγούρα, είναι ένα επαναλαμβανόμενο στοιχείο στο έργο του Πενόνε. Ενα μπρούντζινο δενδρύλλιο με μια πέτρα για κεφάλι θυμίζει τον «Ανδρα που περπατάει, Ι» του Αλμπέρτο Τζιακομέτι, ενώ παραπέρα μια παρέα από ανθρωποειδή μπρούντζινα δέντρα φαίνεται να συνδιαλέγονται. Επιτοίχια δασώδη τοπία που δημιουργήθηκαν τρίβοντας τους κορμούς και τα κλαδιά των ζωντανών δέντρων με φύλλα και φυτική ύλη, μας προϊδεάζουν για τα γλυπτά στο πάρκο. Ενα χυτό μπρούντζινο δέντρο που βασίζεται σε μια αιωνόβια ιτιά, της οποίας ο κορμός σχίστηκε δραματικά από έναν κεραυνό, αποκαλύπτει το ευάλωτο εσωτερικό του με φύλλα χρυσού, προσδίδοντας μονιμότητα και ομορφιά σε μια καταστροφική πράξη της φύσης. Παραδίπλα, δύο άλλα μπρούντζινα δέντρα με καλά ισορροπημένους ογκόλιθους ποταμού στις διακλαδώσεις μεταξύ των κλαδιών, αντιπροσωπεύουν ανθρώπινες σκέψεις ή ιδέες που, σαν πέτρες που γυαλίζονται από τρεχούμενο νερό, «γυαλίζονται από το πέρασμα του χρόνου και συμπιέζονται από το βάρος της μνήμης». Ενας απαράμιλλος ποιητικός διαλογισμός μέσω μιας υβριδικής μορφής ζωντανής γλυπτικής που εξετάζει τη συνύπαρξη μεταξύ φυσικών και τεχνητών υλικών, σε σχέση με τον άνθρωπο.
Στο επίκεντρο της έκθεσης, στην αίθουσα με τον επιβλητικό τρούλο, ο φωτισμός είναι χαμηλός, και ένα έργο-εγκατάσταση με φύλλα δάφνης, που βασίζεται στην ιδέα της αναπνοής, δημιουργεί μια αισθητηριακή εμπειρία που μας καθηλώνει. Εκατοντάδες χιλιάδες φύλλα δάφνης τυλίγουν τους τοίχους, ενώ το άρωμά τους διαπερνά την γκαλερί. Στο μέσον του τοίχου ένα χρυσό γλυπτό ενός ανθρώπινου πνεύμονα: η ανάσα ως μια γλυπτική πράξη που μας ακολουθεί σε όλη μας την ύπαρξη. Ο καλλιτέχνης συγκρίνει τη διαδικασία της αναπνοής με αυτήν της χύτευσης χαμένου κεριού, κατά την οποία το μέταλλο ρέει στο καλούπι και ο αέρας αποβάλλεται από τα καλάμια, παρόμοια με την αναπνοή των πνευμόνων. Μια λυρική υπενθύμιση της φευγαλέας φύσης των οργανικών στοιχείων, καθώς με την πάροδο του χρόνου τα φύλλα ξεραίνονται και χάνουν το άρωμα και το χρώμα τους.
Παρουσιάζεται μια σειρά από γλυπτά, εγκαταστάσεις και σχέδια από το 1969 μέχρι σήμερα, προάγοντας τον διάλογο φύσης και ανθρώπου.
Αντικριστά στον απέναντι τοίχο, δώδεκα σκαλιστά δενδρύλλια, το ένα δίπλα στο άλλο, στέκονται περήφανα αλλά ευάλωτα, οι κόμποι που άφησαν τα κλαδιά ξεχωρίζουν. Ο Πενόνε αποκαλύπτει στο εσωτερικό του κορμού τη φόρμα του δέντρου, προκειμένου να ανακαλύψει «τη μνήμη του δενδρυλλίου στον πυρήνα του». Μας προκαλεί δέος, ένα απτό αρχείο χρόνου και ένας έξοχος στοχασμός πάνω στον κύκλο της ζωής και του θανάτου.
Μια ασπρόμαυρη αυτοπροσωπογραφία τυπωμένη σε ένα κεραμικό πλακίδιο, τρυπιέται μέσα από τα μάτια από τα λεπτά κλαδιά ενός νεαρού δενδρυλλίου. Το βλέμμα του καλλιτέχνη κρατιέται κυριολεκτικά από ένα δέντρο.
Η ποιητικότητα της καλλιτεχνικής έκφρασης του Πενόνε σμίγει και σμιλεύεται με τον στοχασμό, αποτελώντας ένα εξαίσιο αντίδοτο στη σημερινή εποχή της άμεσης ικανοποίησης και της υψηλής τεχνολογίας. Το αποτύπωμα του σώματος και της αναπνοής του διακρίνεται πάνω σε ένα σωρό από φύλλα πυξαριού, καταγράφοντας ίχνη της φυσικής του παρουσίας.
Τζουζέπε Πενόνε, «Thoughts In The Roots», Γκαλερί Serpentine, Λονδίνο. Διάρκεια έως τις 7 Σεπτεμβρίου 2025.
