Μπορεί ένα sneaker να είναι ισάξιο με έναν πίνακα του Ρόθκο αν βρεθεί στη σωστή βιτρίνα; Εχουν εξαϋλωθεί τα όρια μεταξύ τέχνης και καταναλωτικών προϊόντων; Και αν ένα αντικείμενο μαζικής παραγωγής έχει αισθητική αξία, αυτό το καθιστά αυτομάτως τέχνη;
Αν ένα iPhone εκτεθεί σε μουσείο, αποκτά ξαφνικά καλλιτεχνικό κύρος; Αν ένας επιμελητής γράψει μια ανάλυση 5.000 λέξεων για τα σανδάλια Birkenstock, μήπως πρέπει να εκτεθούν δίπλα στα γλυπτά του Μπρανκούζι; Αλλά, αν τα βρούμε απλώς σε ένα κατάστημα, δεν είναι τίποτε άλλο από ένα ζευγάρι σανδάλια;
Αν τα δικαστήρια αποφασίσουν ότι τα σανδάλια Birkenstock δεν είναι τέχνη, τότε τελείωσε η συζήτηση. Ή τότε συνεχίζεται η από αιώνων κουβέντα για το τι είναι και τι δεν είναι τέχνη.
Η Δικαιοσύνη, πάντως, με το αδιαμφισβήτητο κύρος της και την αφοπλιστική της τελεσιδικία, απεφάνθη στην περίπτωση των σανδαλιών της Birkenstock: δεν πληρούν τα νομικά κριτήρια για να προστατευθούν ως «έργα εφαρμοσμένης τέχνης». Αυτό, άραγε, τους αφαιρεί αυτόματα την καλλιτεχνική τους αίγλη ή την καλλιτεχνική πρόθεση των σχεδιαστών τους; Οπως και να ’χει, αν τα δικαστήρια αποφασίσουν ότι τα σανδάλια Birkenstock δεν είναι τέχνη, τότε τελείωσε η συζήτηση. Ή τότε συνεχίζεται η από αιώνων κουβέντα για το τι είναι και τι δεν είναι τέχνη.
Απορίας άξιον, βέβαια, είναι για ποιον λόγο απευθύνθηκε η Birkenstock στα δικαστήρια και όχι σε ένα μουσείο σύγχρονης τέχνης για να «μαλώσει» τους «μιμητές» της. Αν θεωρούσε πραγματικά τα σανδάλια της τέχνη, γιατί δεν άφησε τους επιμελητές, τους ιστορικούς και το κοινό να αποφασίσουν; Μήπως η τέχνη, αντί να είναι αισθητική ή εννοιολογική εμπειρία, μετατρέπεται από καιρού εις καιρόν σε ένα νομικό πεδίο μάχης όπου το αν ένα αντικείμενο είναι τέχνη εξαρτάται από το αν μπορεί να κατοχυρωθεί;
Η δικαιοσύνη ως… οριστικός κριτής της τέχνης
Δεν είναι η πρώτη φορά που η Δικαιοσύνη εμπλέκεται στον καθορισμό της τέχνης. Ο Εγκον Σίλε είχε έργα του κατασχεμένα ως «άσεμνα» και είχε… θητεύσει για λίγες μέρες σε φυλακές. Ο Γκιστάβ Κουρμπέ χρειάστηκε σχεδόν 150 χρόνια για να… δει το «L’Origine du Monde» να εκτίθεται χωρίς να θεωρείται σκάνδαλο. Ο Τζεφ Κουνς έχει δει τη δικαστική αίθουσα σχεδόν τόσο συχνά όσο την γκαλερί του, επειδή οι νόμοι δεν έχουν ακόμη αποφασίσει αν μπορεί να οικειοποιείται εικόνες.
Το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ, το 2023, εξέτασε αν η χρήση μιας φωτογραφίας από τον Αντι Γουόρχολ για τη δημιουργία ενός νέου έργου τέχνης αποτελεί «μετασχηματιστική χρήση» που προστατεύεται από το δίκαιο πνευματικής ιδιοκτησίας. Το δικαστήριο αποφάσισε ότι η έννοια της «μετασχηματιστικής χρήσης» υποδεικνύει ότι η εμπορική φύση και ο σκοπός της χρήσης πρέπει να λαμβάνονται υπ’ όψιν.
Το ίδιο δικαστήριο, το 2017, είχε κληθεί να αποφασίσει αν τα σχέδια σε στολές μαζορετών μπορούν να προστατευτούν από το δίκαιο πνευματικής ιδιοκτησίας. Οι δικαστές αποφάσισαν ότι τα αισθητικά στοιχεία ενός χρηστικού αντικειμένου, όπως τα σχέδια σε ρούχα, μπορούν να προστατευτούν εφόσον μπορούν να αναγνωριστούν ξεχωριστά από τη λειτουργική τους χρήση και να υπάρχουν ανεξάρτητα ως έργα τέχνης.
Πότε ένα αντικείμενο γίνεται τέχνη;
Θέσαμε τα ζητήματα αυτά υπ’ όψιν της Μαρίας Τσαντσάνογλου, καλλιτεχνικής διευθύντριας του MOMus-Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης-Συλλογή Κωστάκη. Και μας αντιγύρισε καίρια και σαφή ερωτήματα: «Είναι διαφήμιση ή τέχνη μια ζωγραφισμένη από τον Αντι Γουόρχολ κονσέρβα Campbell’s Soup; Είναι διαφήμιση ή τέχνη η ειδική έκδοση της BMW 320 που φέρει την υπογραφή του Ρόι Λίχτενσταϊν; Είναι τέχνη τα σταχτοδοχεία που σχεδίασε ο Σαλβαντόρ Νταλί για λογαριασμό της India Air; Αγοράζοντας ένα γλειφιτζούρι Chupa Chups, σκεφτόμαστε ότι κατά βάθος μπορεί να αγοράζουμε ένα έργο τέχνης; Είναι ποίηση τα στιχάκια του Βλαντίμιρ Μαγιακόφσκι που διαφημίζουν γαλότσες; Είναι τέχνη τα χαρτιά περιτυλίγματος για σοκολατάκια του Αλεξάντρ Ρότσενκο; Γιατί ο Καζιμίρ Μαλέβιτς αποφάσισε να σχεδιάσει ένα γυάλινο μπουκάλι σε φόρμα παγόβουνου και με πώμα αρκούδας για το άρωμα Severny; Είναι τέχνη ο πειραματισμός της Νίκι ντε Σεν Φαλ στην αρωματοποιία;»
Είναι;
Αγοράζοντας ένα γλειφιτζούρι Chupa Chups, σκεφτόμαστε ότι κατά βάθος μπορεί να αγοράζουμε ένα έργο τέχνης; Είναι ποίηση τα στιχάκια του Βλαντίμιρ Μαγιακόφσκι που διαφημίζουν γαλότσες;
Ο σπουδαίος κριτικός και φιλόσοφος της Τέχνης Αρθουρ Ντάντο, απηχώντας την εγελιανή φιλοσοφία της τέχνης, έχει αποφανθεί ότι, προκειμένου να θεωρηθεί κάτι τέχνη, αρκεί να έχει δύο προϋποθέσεις: α) να έχει περιεχόμενο ή νόημα και β) να ενσωματώνει αυτό το νόημα.
Ο Λε Κορμπιζιέ επέμενε: η φόρμα ακολουθεί τη λειτουργία, το σπίτι είναι «μια μηχανή για να κατοικείς». Γιατί λοιπόν ένα sneaker, σχεδιασμένο με τις ίδιες αυστηρές λειτουργικές αρχές, να μην εκλαμβάνεται ως τέχνη;
Ο πατήρ της χρηστικότητας και της διασάλευσης των ορίων της τέχνης, Μαρσέλ Ντισάν, πριν από έναν αιώνα, πήρε ένα ουρητήριο, το τοποθέτησε σε ένα μουσείο και μας ανάγκασε να το κοιτάξουμε ως τέχνη. Ανεξαρτήτως εντυπωσιακής δεξιοτεχνίας, μας έκανε να αναρωτηθούμε τι είναι τέχνη και ποιος το αποφασίζει. Το ίδιο έκαναν οι Ελληνες αρματηλάτες της Arte Povera, ο Γιάννης Κουνέλλης και ο Βλάσης Κανιάρης.
Μπορεί να μην έχουμε λύσει το ζήτημα του τι αποτελεί τέχνη, ωστόσο έχουμε καταλήξει ότι δεν υπάρχουν όρια σε αυτήν.
«Το είχε ήδη κάνει ο Πάμπλο Πικάσο με τα objets trouvés, παίρνοντας μία ψάθα καρέκλας ή ένα απόκομμα εφημερίδας και μετατρέποντάς το σε τέχνη. Ο μοντερνισμός, ο ντανταϊσμός, ο σουρεαλισμός, η εννοιολογική τέχνη και ο μεταμοντερνισμός δοκίμασαν και εξακολουθούν να δοκιμάζουν τα όρια της τέχνης. Μπορεί να μην έχουμε λύσει το ζήτημα του τι αποτελεί τέχνη, ωστόσο έχουμε καταλήξει ότι δεν υπάρχουν όρια σε αυτήν», λέει στην «Κ» η Αρετή Λεοπούλου, ιστορικός Τέχνης και επιμελήτρια του MOMUs.
Κριτήρια και τάσεις
Εξάλλου, όπως μας λέει η ίδια, τα κριτήρια για να θεωρηθεί κάποιο αντικείμενο έργο τέχνης είναι η διαχρονικότητα, η δημοφιλία και η πρόσληψή του (αποδοχής ή απόρριψης). «Αυτό που αλλάζει, τουλάχιστον στην εφαρμοσμένη τέχνη, είναι ότι είναι χρηστική. Τίποτε άλλο».
Αυτό που αλλάζει, τουλάχιστον στην εφαρμοσμένη τέχνη, είναι ότι είναι χρηστική. Τίποτε άλλο.
Μάλιστα, σύμφωνα με τη Μαρία Τσαντσάνογλου, «ό,τι κι αν σκεφτόμαστε όταν χρησιμοποιούμε το συγκεκριμένο καταναλωτικό αγαθό, δεν είναι δυνατόν να κατηγοριοποιήσουμε το συνολικό έργο του Γουόρχολ, του Λίχτενσταϊν, του Νταλί, του Μαγιακόφσκι, του Ρότσενκο, του Μαλέβιτς, της Νίκι ντε Σεν Φαλ σε καλλιτεχνικό και εμπορικό. Κάθε καλλιτέχνης/ιδα επιλέγει να πειραματιστεί στον χώρο που τον/την εμπνέει και μπορεί ο χώρος αυτός να συνορεύει ή να ταυτίζεται με τον χώρο του μάρκετινγκ».
Οπως σημειώνει, δε, η Αρετή Λεοπούλου, «σήμερα η εμπλοκή των καλλιτεχνών με την εφαρμοσμένη τέχνη λαμβάνει όλο και περισσότερο έργο στην παραγωγή. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, η Γιαγιόι Κουσάμα και ο Τακάσι Μουρακάμι που έχουν δημιουργήσει σειρές με τη Louis Vuitton, αλλά και ο Θανάσης Μπάμπαλης, που δημιουργεί έργα βιομηχανικού σχεδιασμού για μεγάλες εταιρείες».
Αρκεί μια δήλωση;
Υπάρχει, εντούτοις, ακόμα ένα κρίσιμο ερώτημα: το αντικείμενο καθίσταται τέχνη αφ’ εαυτού του ή από το πλαίσιο στο οποίο εντάσσεται; Αρκεί η δήλωση του δημιουργού του ότι είναι τέχνη; Τα λόγια του επιμελητή που το καθορίζουν; «Η απάντηση είναι “ναι”», υποστηρίζει η Αρετή Λεοπούλου. «Αν ονομαστεί και τεκμηριωθεί ως τέτοιο, είναι έργο τέχνης».
Ο αρχιτέκτων και εικαστικός Αλέξανδρος Μαγκανιώτης, θεωρεί επίσης, μιλώντας στην «Κ», ότι το πλαίσιο επηρεάζει· είναι άλλο ένα προϊόν μαζικής παραγωγής στο κατάστημα και άλλο σε μία γκαλερί ή ένα μουσείο. Και, ταυτόχρονα, θέτει επιπλέον ζητήματα γύρω από το αν μπορεί να ονομαστεί έργο τέχνης ένα καταναλωτικό προϊόν. «Κατά την άποψή μου, οφείλει να έχει υπογραφή δημιουργού, να είναι αριθμημένο, να αποτελεί ξεχωριστή σειρά σε ένα υπάρχον καταναλωτικό προϊόν».
Κατά την άποψή μου, οφείλει να έχει υπογραφή δημιουργού, να είναι αριθμημένο, να αποτελεί ξεχωριστή σειρά σε ένα υπάρχον καταναλωτικό προϊόν.
Μάλιστα, συμφωνώντας με την Αρετή Λεοπούλου, ο Αλέξανδρος Μαγκανιώτης υποστηρίζει ότι ειδικά η εννοιολογική τέχνη οδεύει προς την απόλυτη θεώρηση της πλήρους απουσίας ορίων στην τέχνη. «Εξάλλου, μπορεί να είναι περφόρμανς, εφήμερη, ηχητική, άυλη. Και το ζήτημα, για μένα, παραμένει: όλα εξαρτώνται από το ποιος και αν τα υπογράφει. Κατ’ εμέ, δηλαδή, δεν μπορεί μία εταιρεία –μία απρόσωπη οντότητα δηλαδή– να ορίσει ως τέχνη ένα προϊόν της, ανεξάρτητα από την αισθητική και καλλιτεχνική του αξία».
Ποιος κρίνει τι είναι έργο τέχνης;
Σε κάθε περίπτωση, η ιδέα ότι η τέχνη είναι περισσότερο θέμα απουσίας ορίου τού τι είναι τέχνη παρά εγγενούς ποιότητας μοιάζει να κυριαρχεί. Ενα αντικείμενο καθημερινής χρήσης παραμένει αντικείμενο μέχρι να του αποδοθεί συμβολική, ας το πούμε έτσι, αξία από την ίδια την τέχνη. Και τότε, ποιος αποδίδει αυτή την αξία; Ο καλλιτέχνης; Το μουσείο; Ο θεατής; Ή μήπως, τελικά, η Δικαιοσύνη;
Ή μήπως, τελικά, η Δικαιοσύνη είναι ο μόνος θεσμός που απομένει να βάλει μια τάξη σε αυτό το μπάχαλο; Αν το σύστημα δικαίου είναι αυτό που αποφασίζει τι προστατεύεται ως πρωτότυπο έργο τέχνης, μήπως, τελικά, οι δικαστές και όχι οι επιμελητές, οι κριτικοί ή οι καλλιτέχνες είναι οι τελικοί θεματοφύλακες της τέχνης;
Η Δικαιοσύνη αποφασίζει βάσει νομικών κριτηρίων και όχι βάσει κριτηρίων κριτικού τέχνης.
Πάντως, όπως μας λέει η Μαρία Τσαντσάνογλου, «δεν γνωρίζω συγκεκριμένα τη δικογραφία της Birkenstock, αλλά πρόκειται για μια πολύ παλιά εταιρεία, τα υποδήματα της οποίας έχουν καθιερωθεί ως εμβληματικά. Παράλληλα, όμως, με την πάροδο του χρόνου και εάν πρωτίστως οι σχεδιαστές-δημιουργοί και δευτερευόντως η εταιρεία δεν φρόντισαν έγκαιρα να προστατεύσουν το αντικείμενο με αποκλειστικά δικαιώματα, έχουν αντίστοιχα εδραιωθεί και οι πολλές απομιμήσεις. Εδώ, επομένως, η Δικαιοσύνη αποφασίζει βάσει νομικών κριτηρίων και όχι βάσει κριτηρίων κριτικού τέχνης».
Μήπως κάτι «γίνεται τέχνη» μόνο αν το αποδεχθεί το σύστημα της τέχνης; Αν, λοιπόν, ένα αντικείμενο δεν εκτεθεί σε μουσείο, μήπως απλώς δεν υπάρχει; Αν ένα sneaker δεν τοποθετηθεί σε προθήκη γκαλερί, μήπως παραμένει απλώς υπόδημα; Μήπως, λοιπόν, η τέχνη δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένα παιχνίδι… εξουσίας, όπου κάποιοι αποφασίζουν τι ανήκει στον «ναό» της αισθητικής;
Και από την άλλη, αν η αρχιτεκτονική του, που σχεδιάστηκε με αυστηρά λειτουργικά κριτήρια, εκτίθεται ως τέχνη, γιατί να μην ισχύει το ίδιο για ένα καλοσχεδιασμένο sneaker;
Μήπως, τελικά, το μεγαλύτερο έργο τέχνης του 21ου αιώνα είναι η ίδια η αέναη συζήτηση για το τι είναι τέχνη;
Ισως, τελικά, το ερώτημα δεν είναι αν κάτι είναι τέχνη, αλλά αν μπορούμε ακόμα να ξεχωρίσουμε το ουσιαστικό από το αδιάφορο, το βαθύ από το επιφανειακό. Ο Πιερ Μπουρντιέ θα έλεγε ότι η τέχνη είναι ιστορική κατασκευή – το τι θεωρούμε υψηλή τέχνη δεν είναι αποτέλεσμα κάποιας αντικειμενικής αλήθειας, αλλά της εκπαίδευσής μας, του κοινωνικού μας περιβάλλοντος και, γιατί όχι, των τάσεων της αγοράς. Με άλλα λόγια, αν αύριο όλοι αποφασίσουν ότι τα Crocs είναι γλυπτά, θα πρέπει να τα δούμε και σε μουσείο;
Μήπως, τελικά, το μεγαλύτερο έργο τέχνης του 21ου αιώνα είναι η ίδια η αέναη συζήτηση για το τι είναι τέχνη; Και αν ναι, ποιος θα τολμήσει να της βάλει copyright;
Κεντρική φωτογραφία: ©Shutterstock/AI generated
