Υπάρχουν πολλές περιπτώσεις, που μια «εικόνα δεν αξίζει όσο χίλιες λέξεις», γιατί, απλούστατα, η εικόνα από μόνη της, ως μέρος του όλου, καλύπτει μάλλον, παρά απο-καλύπτει την ουσία του θέματος. Το ίδιο θα συνέβαινε εάν ως «εικονογράφηση» του παρόντος κειμένου παρέθετα μία φωτογραφία των υπερσύγχρονων κτιρίων του ιδιωτικού «Πανεπιστημίου Σαμπανσί» της Κωνσταντινουπόλεως. Θα βλέπαμε ένα μέρος μόνο του εκπαιδευτικού ιδρύματος, ένα τμήμα της εξωτερικής του όψης, όπου διακρίνεται απλώς μία μεταμοντέρνα αρχιτεκτονική πρόταση με θολωτές στέγες που θυμίζουν τζαμί, εμβόλιμα κεραμικά στην τοιχοποιία (έμμεση αναφορά στο Βυζάντιο) και μεγάλες επιφάνειες από γυαλί, όπως αυτές που βλέπουμε στα αστραφτερά κτίρια μιας σύγχρονης μεγαλούπολης (βλ. «λεωφόρος Βωβού», όπως εύστοχα αποκαλείται πλέον η Κηφισίας στο ύψος του Παραδείσου).
Στις υπερσύγχρονες αίθουσες του πανεπιστημίου διεξήχθη πριν από λίγο καιρό ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον συνέδριο. Οργανωτής, το Τμήμα Κοινωνικών Επιστημών και Ιστορίας της Τέχνης και το θέμα του: «Κείμενα και Εικόνες: παρουσιάσεις και χρήσεις του παρελθόντος στην Κεντρική και Νοτιοανατολική Ευρώπη». «Ψυχή» του συνεδρίου ένας Ελληνας ιστορικός, ο Βαγγέλης Κεχριώτης ο οποίος στο ίδιο Πανεπιστήμιο ετοιμάζει το διδακτορικό του. Προσκεκλημένοι, όπως είναι φυσικό, ιστορικοί και ερευνητές από χώρες της Κεντρικής και Νοτιοανατολικής Ευρώπης που είχαν ετοιμάσει, σε γενικές γραμμές, ενδιαφέρουσες ανακοινώσεις.
Ο Erol Koroglu από το Πανεπιστήμιο του «Βοσπόρου» της Κωνταντινουπόλεως, αναφέρθηκε στην «Οικειοποίηση της εμπειρίας του Μεγάλου Πολέμου στην πρώιμη λαϊκή μυθοπλασία της Τουρκικής Δημοκρατίας», επικεντρώνοντας την προσοχή μας στην «ανάμνηση και την αναπαράσταση του πολέμου». Κάθε αφήγηση για τον πόλεμο, γραπτή ή προφορική, που πραγματοποιείται με κάποια χρονική απόσταση από τα «γεγονότα», αντιμετωπίζει το παρελθόν «αναδρομικά», αναπαριστά τον πόλεμο ως «ύστερη πραγματικότητα». Κατά τη διάρκεια αυτής της αναδρομής, οι αναπολήσεις και οι αντίστοιχες ερμηνείες καθορίζονται, σχεδόν αποκλειστικά, από υποκειμενικούς παράγοντες και από τις σύγχρονες, με την αφήγηση, κοινωνικοπολιτικές συνθήκες. Κατά συνέπεια, ο πόλεμος, ως γεγονός, δεν αποτελεί πηγή από την οποία προκύπτει η ερμηνεία του, αλλά καταλήγει να συνιστά το αποτέλεσμα της ερμηνείας.
Ο Ilay Ors από το Harvard, μας επανέφερε στην Κωνσταντινούπολη της Belle Epoque με την «Επιστροφή στην ρωμαίικη Istanbul: Νοσταλγία και φαντασιακή αναπαραγωγή ενός κοσμοπολίτικου παρελθόντος». Η ομιλία του Ilay Ors βασίστηκε σε έρευνα που πραγματοποίησε με αντικείμενο τους Ελληνες της Κωνσταντινούπολης. Μας αφηγήθηκε λοιπόν, τους λόγους για τους οποίους οι Ελληνες αυτοί θεωρούν ότι ανήκουν σε εντελώς ιδιόμορφη κατηγορία Ελλήνων, αφού η Ελλάδα τους ονομάζει «Ελληνες της διασποράς», η Τουρκία «μη μουσουλμανική μειονότητα», ενώ οι ίδιοι χρησιμοποιούν τον όρο «Ρωμιοί», ανάγοντας την κατάγωγή τους στο Βυζάντιο.
Ωστόσο, το θέμα του Ilay Ors δεν ήταν η καταγωγή ή οι ιδιομορφίες των Ελλήνων της Πόλης αυτό που ερεύνησε ήταν η προέλευση και ο χαρακτήρας της «νοσταλγίας» που νιώθουν αυτοί οι άνθρωποι για την παλιά Κωνσταντινούπολη -αυτή της «Belle Epoque», που ξεκίνησε σχεδόν με την έναρξη του εικοστού αιώνα και διατηρήθηκε μέχρι τη δεκαετία του ’50. Πρόκειται ουσιαστικά για μία επιβεβαίωση ταυτότητας, μέσα από την προσωποίηση της ιστορίας (νοσταλγία) και του γεωγραφικού χώρου (κοσμοπολίτικη Κωνσταντινούπολη). Γιατί λοιπόν τόση νοσταλγία, αναρωτιέται ο Ilay Ors -πρόκειται άραγε για νίκη του παρελθόντος ή για πλήρη αποτυχία του παρόντος; Ο ίδιος πιστεύει ότι ισχύουν και τα δύο.
Στη συνέχεια, ο Guunhan Borekci του Πανεπιστημίου «Σαμπανσί», εισηγήθηκε το θέμα «Ανάμεσα στο «παλιό» και το «καινούργιο»: πολιτική γελοιογραφία με θέμα το Κίνημα των Νεοτούρκων του 1908». Ξεκινώντας από μία φράση του Hobsbawm που λέει πως «την ώρα της επανάστασης τίποτε δεν είναι πιο ισχυρό από την καταστροφή των συμβόλων», ο Borekci αναφέρθηκε στις γελοιογραφίες και τις καρτ ποστάλ που κυκλοφόρησαν, με τεράστια απήχηση, αμέσως μετά το Κίνημα των Νεότουρκων. Παρέθεσε μάλιστα λεπτομερή περιγραφή μιας καρτ ποστάλ, που φιλοτέχνησε ο Ελληνας Σωτήρης Χρηστίδης, η οποία, πλήρης συμβολισμών (γιατί η καταστροφή των παλαιών συμβόλων συνοδεύεται από την αυτόματη αντικατάστασή τους με νέα) παριστάνει, στη μέση της εικόνας, την οθωμανική «Μαριάννα», μια γυναίκα με τουρκικά παραδοσιακά ρούχα που συμβολίζει το Εθνος και γύρω της τους στρατιωτικούς που ηγήθηκαν του Κινήματος οι οποίοι σπάζουν τις αλυσίδες που κρατούν δέσμιο το Εθνος στο παλαιό δεσποτικό καθεστώς. Πάνω από τους νέους ηγέτες ίπταται ένας άγγελος που κρατάει μία κορδέλα με την επιγραφή «Ελευθερία, Ισότης, Αδελφότης» γραμμένη στα παλαιοτουρκικά, ελληνικά και γαλλικά. Μόνο από αυτή τη σύνθεση, που φιλοτέχνησαν ελληνικά χέρια, γίνεται φανερή η στροφή του νέου καθεστώτος στη Δύση και τον εξευρωπαϊσμό -στοιχεία που θα αναπτυχθούν αργότερα από τον Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ δηλ., πατέρα των Τούρκων.
Στο καθαρά επιστημονικό μέρος του Συνεδρίου είχαμε την εξαιρετικά σημαντική ανακοίνωση των Robert Pichler και Dagmar Gramshammer, αμφότεροι του Πανεπιστημίου του Graz της Αυστρίας, για το σχέδιο σύνταξης μίας Εγκυκλοπαίδειας ειδικευμένης στην «Ιστορία του πολιτισμού της Νοτιοανατολικής Ευρώπης», ενώ η Margarita Miliori του Brown University μίλησε για τις «Συνέχειες και ασυ-νέχειες στις βρετανικές αντιλήψεις για την Ελλάδα, την Οθωμανική Αυτοκρατορία και τα Βαλκάνια κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα».
Τέλος, στο θέμα των σχέσεων κινηματογράφου και ιστορίας ο Τσέχος Petr Bok παρουσίασε ένα ντοκιμαντέρ για τη συμπεριφορά των Εβραίων της διασποράς στη διάρκεια του Ολοκαυτώματος, ενώ η Joanne Richardson, από το Ιδρυμα Fulbright, την άποψή της για τις «πρωτοπορίες στο τέλος του χρόνου». Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσίασε η ανακοίνωση της ρωσοουκρανής Oxana Sarkissova με τίτλο «Τεκμηριώνοντας το φαντασιακό παρελθόν: ταινίες ιστορικού περιεχομένου στην Ανατολική Ευρώπη 1920-1989».
Και τέλος, η δική μου ομιλία, που συνοδεύτηκε από προβολή παλαιών Επικαίρων με τίτλο «Πραγματικότητα και φαντασίωση: Η κινηματογράφιση της μικρασιατικής εκστρατείας από την ελληνική πλευρά». Η ελληνική συμμετοχή στο συνέδριο καλύφθηκε επίσης από την Μαρία Νικολοπούλου, η οποία αναφερόμενη κυρίως στο μυθιστόρημα του Θανάση Βαλτινού «Ορθοκωστά», μας μίλησε με θέμα «Κοινωνική μνήμη εναντίον δημοσίου διαλόγου: Η αφήγηση ως κατασκευή σε ένα μυθιστόρημα με θέμα τον ελληνικό εμφύλιο πόλεμο».
Το πανεπιστήμιο «Σαμπανσί» έχει χτιστεί σε απόσταση μιας ώρας από το κέντρο της Κωνσταντινούπολης και βρίσκεται σε περιοχή της «Anadolu» δηλ., της ασιατικής πλευράς της Πόλης, εκτός οικιστικού περιβάλλοντος. Φρουρείται από ιδιωτική αστυνομία και η είσοδος, σε οποιονδήποτε δεν διαθέτει σχετική άδεια, απαγορεύεται. Η κατασκευή του κόστισε 3 δισ. δολάρια και η ετήσια λειτουργία του κοστίζει 200 εκ. δολ. Το 80% των φοιτητών εισέρχεται δωρεάν βάσει της βαθμολογίας που επιτυγχάνει στις εισαγωγικές εξετάσεις, ενώ το 20% πληρώνει ετήσια δίδακτρα περίπου 4.000 δολ. Ο μισθός ενός τακτικού καθηγητή είναι περίπου ο ίδιος με τα ελληνικά δεδομένα.
Το συνέδριο έγινε σε φιλική ατμόσφαιρα (μιά παρέα είμαστε, άλλωστε) μόνο που το ακροατήριο ήταν μονίμως οι ίδιοι οι συμμετέχοντες. Ακουγε δηλ., ο ένας τις εισηγήσεις του άλλου. Δεν υπήρχαν φοιτητές, ούτε άλλοι ακροατές ή επισκέπτες. Είχα την εντύπωση ότι μας περιβάλλει ένα παλάτι, όλο πέτρα και γυαλί, εντελώς παγερό και αδιάφορο για ό,τι συμβαίνει στους κόλπους του. Κάθε ανακοίνωση, ζύμωση ή και διαφωνία ακόμα, ήταν καταδικασμένη να μείνει εντελώς μεταξύ μας. Ενα γκέτο πολυτελείας, όπου παράγεται γνώση με τη μορφή σέκτας ή λέσχης επιλέκτων. Μια γυάλα με χρυσόψαρα δίπλα στο Βόσπορο με το «μπουγάζι που μύριο ψάρι κατεβάζει»…
μια φώκια απαρηγόρητη θρηνεί,
