Ο Αμερικανός δημοσιογράφος Αλεξάντερ Κλαπ ζει τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα. Το πρόσφατο βιβλίο του «Ο πόλεμος των σκουπιδιών» (μτφρ.: Δέσποινα Κανελλοπούλου, εκδ. Δώμα) είναι ένα δυνατό δείγμα ερευνητικής δημοσιογραφίας, από εκείνα που αλλάζουν τον τρόπο με τον οποίο βλέπεις τον κόσμο. Μετά την ανάγνωσή του, δύσκολα θα ξαναδείτε τα σκουπίδια σας με τον ίδιο τρόπο.
– Κατ’ αρχάς, μας λέτε συνοπτικά τι πραγματεύεται το βιβλίο σας;
– Οι άνθρωποι πάντα παρήγαν σκουπίδια. Oμως, στο τέλος του Ψυχρού Πολέμου άρχισε να συμβαίνει κάτι πρωτοφανές: αντί να καταλήγει στην κοντινότερη χωματερή, μεγάλο μέρος των απορριμμάτων άρχισε να ταξιδεύει σε άλλες ηπείρους, ακόμη και σε ωκεανούς. Τα σκουπίδια μετακινούνται δυσανάλογα από τις πλούσιες χώρες προς τον Νότο, στις φτωχότερες περιοχές του κόσμου, όπου καταστρέφουν παρθένους τόπους και βλάπτουν ανυποψίαστους πληθυσμούς. Πώς και γιατί αυτά τα άχρηστα αντικείμενα γέννησαν μια τεράστια, παγκόσμια οικονομία δισεκατομμυρίων; Και πώς τα απορρίμματα –κυριολεκτικά το κατάλοιπο της ανθρωπότητας– έγιναν αντικείμενο γεωπολιτικής έντασης μεταξύ πλούσιων και φτωχών κρατών; Ο «Πόλεμος των σκουπιδιών» αφηγείται αυτές τις συγκρούσεις γύρω από τα σκουπίδια σε όλο τον κόσμο. Κάποιες έχουν ηπειρωτική κλίμακα, άλλες είναι μεθοριακά επεισόδια. Κοινό τους στοιχείο: Ελάχιστοι γνωρίζουν ότι συμβαίνουν.
– Το βιβλίο σας είναι σαν μια γροθιά στο στομάχι. Πώς σας επηρέασε προσωπικά αυτή η επίπονη έρευνα;
– Ιδανικά, δεν «προσωποποιεί» κανείς τέτοιες έρευνες: δεν είναι ο δημοσιογράφος το θέμα, αλλά τα συστήματα εκμετάλλευσης και αδικίας που επιμένουν. Παρ’ όλα αυτά, ήταν αδύνατον να μην επηρεαστώ. Πρώτον, στο διεθνές εμπόριο απορριμμάτων, οι πλούσιες χώρες στέλνουν τα σκουπίδια τους σε κράτη που δεν μπορούν να διαχειριστούν ούτε τα δικά τους. Είναι σαν να βλέπεις ένα σπίτι να καίγεται και να του ρίχνεις βενζίνη. Στην Ινδονησία, για παράδειγμα, περίπου το ένα τέταρτο του πλαστικού που απορρίπτεται στην Ιάβα καταλήγει στη θάλασσα και παρ’ όλα αυτά η χώρα πνίγεται και από εισαγόμενο αμερικανικό και ευρωπαϊκό πλαστικό. Στην καλύτερη περίπτωση είναι παράλογο· στη χειρότερη, είναι ένα ηθικό ανοσιούργημα. Δεύτερον, το σοκ να βλέπεις κατοίκους αναπτυσσόμενων χωρών να βάζουν σε κίνδυνο την υγεία τους για να ξεφορτωθούν δυτικά προϊόντα που οι ίδιοι δεν θα μπορούσαν να αγοράσουν ποτέ. Στην Aκρα της Γκάνας, χιλιάδες άνθρωποι καίνε καθημερινά καλώδια και ηλεκτρονικές συσκευές από τη Δύση. Κανείς τους δεν θα μπορούσε να αγοράσει το αμερικανικό iPhone ή το γερμανικό ψυγείο που καλείται να κάψει και να αποσυναρμολογήσει· όμως, ζει λιγότερα χρόνια εξαιτίας τους.
Oι πλούσιες χώρες στέλνουν τα σκουπίδια τους σε κράτη που δεν μπορούν να διαχειριστούν ούτε τα δικά τους. Είναι σαν να βλέπεις ένα σπίτι να καίγεται και να του ρίχνεις βενζίνη.
– Αποκαλύπτετε τον αποικιοκρατικού τύπου μηχανισμό με τον οποίο η Δύση ξεφορτώνεται τα απορρίμματά της σε φτωχότερες χώρες. Πώς βλέπετε να εξελίσσεται αυτή η κατάσταση; Τι θα μπορούσε να βάλει τέλος σε αυτές τις πρακτικές;
– Δεν μπορούν να λυθούν ολοκληρωτικά. Τα απορρίμματα μοιάζουν με το εμπόριο ναρκωτικών: κάθε προσπάθεια ρύθμισης απλώς σπρώχνει το εμπόριο προς το περιθώριο. Υπάρχει άπειρη προσφορά υλικού που μπορεί φθηνά και με μεγάλο κέρδος να μετακινηθεί από τις πλούσιες στις φτωχές χώρες. Oταν μια χώρα όπως η Ιταλία στέλνει τα σκουπίδια της στην Τυνησία, ξεφορτώνεται ένα βάρος: τεράστιες μάζες, συχνά τοξικών, υλικών που είναι ακριβά και δύσκολα στη διαχείριση. Είναι ευκολότερο να γίνουν περιβαλλοντικό βάρος για κάποιον φτωχότερο. Αν δεν μπορούμε να το σταματήσουμε, μπορούμε τουλάχιστον να απαιτήσουμε περισσότερη λογοδοσία και διαφάνεια. Στις παραγωγικές διαδικασίες, υπάρχει μια στοιχειώδης διαφάνεια: μια ετικέτα στην μπλούζα της H&M σάς λέει από πού προήλθαν τα υλικά της και πού ράφτηκε. Οι καταναλωτές είναι νομικά υποχρεωμένοι να ενημερώνονται. Oταν όμως την πετάτε; Μπορεί να καταλήξει σε μια έρημο στη Χιλή ή σε μια όχθη ποταμού στο Μπενίν. Δεν θα το μάθετε ποτέ – και αυτό είναι το θέμα. Κανείς δεν υποχρεώνει τους διακινητές αποβλήτων ή τους «ανακυκλωτές» να αποκαλύψουν πού στέλνουν τα σκουπίδια σας ή πώς κερδίζουν από αυτά.
– Πνιγόμαστε στα απορρίμματα επειδή πνιγόμαστε στη διαφήμιση, γράφετε. Το πρόβλημα είναι η υπερπαραγωγή, όχι η υπερκατανάλωση. Ο καπιταλισμός πνίγει την ανθρωπότητα και το περιβάλλον στα σκουπίδια του. Πώς μπορεί ένα ολόκληρο πολιτικό και οικονομικό σύστημα να πειστεί να παράγει λιγότερα;
– Δεν μπορεί. Αυτό είναι το πρόβλημα. Δεν υπάρχει «εταιρική ευθύνη» με την ουσιαστική έννοια. Η αλλαγή πρέπει να επιβληθεί, αποθαρρύνοντας οικονομικά την αλόγιστη παραγωγή. Το πλαστικό, για παράδειγμα, είναι σκανδαλωδώς φθηνό στην παραγωγή, επειδή αποτελεί υποπροϊόν της διύλισης πετρελαίου. Τον 20ό αιώνα, η πλουσιότερη βιομηχανία της Ιστορίας απέκτησε μια τεράστια πρόσθετη πηγή κέρδους πείθοντας το κοινό ότι προϊόντα από βαμβάκι, ξύλο ή μέταλλο θα ήταν «καλύτερα» εάν κατασκευάζονταν από συνθετικά υλικά. Η μετάβαση αυτή κόστισε ελάχιστα στον πετροχημικό κλάδο και του απέφερε τρισεκατομμύρια. Το ελάχιστο που πρέπει να γίνει είναι να πάψει να είναι τόσο εξωφρενικά φθηνό για τις μεγάλες εταιρείες να παράγουν πλαστικά μιας χρήσης, που χρησιμοποιούνται για λίγα λεπτά και παραμένουν επί αιώνες στη θάλασσα ή στο χώμα. Eνας παγκόσμιος φόρος στην παραγωγή πλαστικού ή ποσοστώσεις στην παραγωγή του θα ήταν μια αρχή. Δυστυχώς, η διεθνής πολιτική βούληση υπονομεύεται από μια μικρή ομάδα πετροκρατών, μεταξύ των οποίων είναι και οι ΗΠΑ.
– Το βιβλίο σας ξεχειλίζει από δεδομένα, μαρτυρίες και επιτόπια έρευνα. Ποιο ήταν το πιο ανησυχητικό εύρημα που συναντήσατε;
– Iσως η συνομιλία που είχα μ’ έναν Αμερικανό ιστιοπλόο, τον Τσαρλς Μουρ. Το 1997 ταξίδευε με το σκάφος του στον βορειοδυτικό Ειρηνικό όταν, περίπου κάθε πέντε λεπτά, έβλεπε ένα κομμάτι πλαστικό να επιπλέει δίπλα του, και αυτό κράτησε επτά συνεχόμενες ημέρες. Επέστρεψε δύο χρόνια αργότερα με ένα δίχτυ. Για κάθε λίβρα πλαγκτόν που μάζευε, υπήρχαν έξι λίβρες πλαστικό. Αυτό που βρήκε θα γινόταν γνωστό ως η Μεγάλη Σκουπιδόμαζα του Ειρηνικού. Είναι μεγαλύτερη από τη Γαλλία και αποτελεί μία από τις πέντε που έχουν εντοπιστεί μέχρι σήμερα στον Ειρηνικό Ωκεανό. Σύμφωνα με τον ίδιο, θα χρειαστούν 70.000 χρόνια για να απομακρύνει η ανθρωπότητα το πλαστικό που έχει ήδη συγκεντρωθεί εκεί. Αυτό δείχνει το μέγεθος του προβλήματος.
– Ποια εικόνα από τα ταξίδια σας έχει χαραχθεί ανεξίτηλα στη μνήμη σας;
– Iσως μία κοντά στο «σπίτι»: το Αιγαίο. Υπάρχει μια πόλη στην Τουρκία, απέναντι από τη Χίο, που λέγεται Αλίαγα. Εκεί στέλνουν πολλές ναυτιλιακές εταιρείες –ανάμεσά τους και εταιρείες που διοικούνται από γνωστούς Eλληνες εφοπλιστές– τα πλοία τους για «ανακύκλωση», δηλαδή για να διαλυθούν στο χέρι από χιλιάδες Τούρκους εργάτες, σε μία από τις πιο θανατηφόρες δουλειές στον κόσμο. Στην Αλίαγα, εργάτες ακρωτηριάζονται, εκρήγνυνται λόγω χημικών αντιδράσεων μέσα στις γάστρες, συνθλίβονται από μηχανήματα. Τα ποσοστά καρκίνου των πνευμόνων είναι αδιανόητα. Aνθρωποι που συχνά δεν έχουν δει ποτέ θάλασσα στη ζωή τους στέλνονται εκεί για να κάνουν τη βρώμικη δουλειά της διεθνούς ναυτιλίας για μερικά ευρώ την ημέρα. Την ίδια στιγμή, στην Ελλάδα γίνεται πολύς λόγος για τη βιωσιμότητα και την υγεία του Αιγαίου. Πολλοί μιλούν γι’ αυτά, αλλά λίγοι μιλούν για την περιβαλλοντική καταστροφή της Αλίαγα: τους χιλιάδες τόνους χημικών αποβλήτων που καταλήγουν στη θάλασσα, τη μαζική καύση τοξικών ουσιών, τον ορίζοντα γεμάτο αιθάλη και ρύπανση. Η βιομηχανία αυτή υπάρχει στην Τουρκία επειδή είναι φθηνή και ο έλεγχος ελάχιστος, αλλά οι επιπτώσεις της φτάνουν και στην Ελλάδα.
– Eχετε εικόνα για το πώς γίνεται η διαχείριση απορριμμάτων στην Ελλάδα;
– Η αίσθησή μου είναι ότι είναι καταστροφική. Το πρόσφατο σκάνδαλο με τα «σπιτάκια ανακύκλωσης» στην Αθήνα είναι, κατά κάποιον τρόπο, σύμβολο του πώς κινούνται τα απόβλητα σε παγκόσμιο επίπεδο. Ας αφήσουμε στην άκρη ότι τα κιόσκια αυτά ήταν κοροϊδία, με εκατομμύρια να εξαφανίζονται. Το θέμα είναι ότι δεν κάνουν αυτό που ισχυρίζονται. Στο Πεδίον του Aρεως βλέπει κανείς ουρές απελπισμένων συλλεκτών –κυρίως μεταναστών– να βάζουν επιμελώς πλαστικό στα «σπιτάκια». Αλλά πού πηγαίνει όλο αυτό; Γίνεται πραγματικά ανακύκλωση; Ο φορέας διαχείρισης απορριμμάτων της Αττικής δεν μπορεί να απαντήσει. Ο σκοπός της πρωτοβουλίας ήταν να μπει μια βιτρίνα μπροστά από ένα ντροπιαστικό περιβαλλοντικό πρόβλημα, χωρίς να αντιμετωπίζεται καμία από τις ρίζες του. Μειώθηκαν τα απόβλητα στην Ελλάδα; Πετάμε λιγότερο πλαστικό; Ούτε κατά διάνοια.
Στο Πεδίον του Aρεως βλέπει κανείς ουρές απελπισμένων συλλεκτών –κυρίως μεταναστών– να βάζουν πλαστικό στα «σπιτάκια». Αλλά πού πηγαίνει όλο αυτό; Γίνεται πραγματικά ανακύκλωση;
– Διαβάζοντας την έρευνά σας, μπορεί κάποιος να μείνει με την εντύπωση ότι η ανακύκλωση είναι μάταιη. Τι θα του λέγατε;
– Oτι αυτό δεν ισχύει για όλες τις μορφές ανακύκλωσης. Το γυαλί, το μέταλλο και ο χάλυβας είναι πραγματικά ανακυκλώσιμα υλικά. Το πλαστικό είναι πολύ πιο προβληματικό και, όπου είναι δυνατόν, καλύτερα να αποφεύγεται εντελώς.
– Eχω την αίσθηση πως ταυτίζεστε αρκετά με μια φιγούρα που ανοίγει και κλείνει το βιβλίο σας, τον Ιζεττίν Aκμαν. Πόσο συχνά νιώθετε κι εσείς, ως δημοσιογράφος, όπως εκείνος, ένας «μοναχικός σερίφης» που μάχεται απέναντι σε ένα άδικο και διεφθαρμένο παγκόσμιο σύστημα;
– Είναι γενναιόδωρη η ερώτησή σας, αλλά εγώ είμαι απλώς παρατηρητής και χρονικογράφος των προβλημάτων. Aνθρωποι όπως ο Ιζεττίν Aκμαν –και δεκάδες άλλοι χαρακτήρες του βιβλίου– βρίσκονται πραγματικά στην πρώτη γραμμή αυτού του αγώνα για τα απορρίμματα, αποκαλύπτοντας αδικίες και λερώνοντας τα χέρια τους, προσπαθώντας να κάνουν τη βιομηχανία των παγκοσμιοποιημένων αποβλήτων πιο υπόλογη.
*Το βιβλίο «Ο πόλεμος των σκουπιδιών» του Αλεξάντερ Κλαπ κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Δώμα σε μετάφραση Δέσποινας Κανελλοπούλου και επιμέλεια Θάνου Σαμαρτζή και Μαργαρίτας Ζαχαριάδου.
