Πρωτοβουλία συγκέντρωσης έργων τέχνης κρατουμένων, στα οποία απεικονίζεται η φρίκη του Αουσβιτς, όπως τη βίωσαν οι ίδιοι, βρίσκεται σε εξέλιξη. Εως τώρα, σύμφωνα με πληροφορίες της «Κ» από πηγές που έχουν πρόσβαση στο Αουσβιτς, έχουν συγκεντρωθεί περίπου 4.000 πίνακες ζωγραφικής και γλυπτά που «φιλοτέχνησαν» είτε μελλοθάνατοι στο στρατόπεδο και τα έθαψαν σε κάποια σημεία, όπου βρέθηκαν στη συνέχεια, είτε επιζήσαντες αργότερα.
Πρόκειται για ένα μεγάλο πρότζεκτ που διοργανώνεται με αφορμή τη φετινή συμπλήρωση 80 ετών από την απελευθέρωση του μεγαλύτερου στρατοπέδου συγκέντρωσης της ναζιστικής Γερμανίας και όπως αναφέρουν οι ίδιες πηγές, τα έργα πρόκειται να αποτελέσουν μόνιμη μεγάλη έκθεση, η οποία θα στεγαστεί στους χώρους της κουζίνας του «Αουσβιτς 1».
Καθώς ελάχιστοι επιζήσαντες βρίσκονται ακόμη στη ζωή και σύντομα θα έχουν εκλείψει βιολογικά και οι τελευταίοι, αποτελεί στόχο των Αρχών του στρατοπέδου-μουσείου η διάσωση μέσω και των καλλιτεχνικών του δημιουργιών, αλλά και άλλων καινοτόμων προγραμμάτων που σχεδιάζονται, ιστορικής μνήμης.
Εως τώρα, όμως, δεν φαίνεται να έχουν εντοπιστεί έργα ζωγραφικής, σκίτσα ή και γλυπτά που να δημιουργήθηκαν από επιζήσαντες Ελληνες Εβραίους, για να σταλούν στο Αουσβιτς, όπου θα μαρτυρούν και με αυτόν τον τρόπο στις ερχόμενες γενιές την εξόντωση 50.000 Ελλήνων ομοθρήσκων τους στο ναζιστικό κρεματόριο.
Η κλοπή των ναζί
Τον δρόμο της επιστροφής στην Ελλάδα, εν τω μεταξύ, παίρνει σύντομα η συλλογή των 76 εβραϊκών κειμηλίων που είχαν κλαπεί από τους ναζί και βρέθηκαν σε ένα κάστρο της Πολωνίας, ανέφερε στην «Κ» πηγή με πρωταγωνιστικό ρόλο στη διαπραγμάτευση. «Το υπουργείο Πολιτισμού και το Εβραϊκό Μουσείο παρακολουθούν στενά το θέμα και κατόπιν προσπαθειών ετών του ΥΠΠΟ και του μουσείου, η Πολωνία έδωσε την πολιτική συγκατάθεσή της (σ.σ. Απρίλιο 2025) για την επιστροφή των κειμηλίων, η οποία δρομολογείται σε σύντομο χρονικό διάστημα, έπειτα από διευθέτηση κάποιων γραφειοκρατικών διαδικασιών».
«Το όλο θέμα βρίσκεται σε πολύ καλό δρόμο, απομένουν κάποιες λεπτομέρειες διαδικαστικού χαρακτήρα και το αμέσως ερχόμενο διάστημα θα βγει “λευκός καπνός”», εξήγησε άλλη πηγή στη Βαρσοβία, τονίζοντας ότι από την πολωνική πλευρά υπάρχει εκφρασμένη πολιτική βούληση για την επιστροφή τους, καθώς μάλιστα οι διμερείς σχέσεις είναι άριστες.
Δεν φαίνεται έως τώρα να έχουν εντοπιστεί έργα ζωγραφικής, σκίτσα ή και γλυπτά που να δημιουργήθηκαν από επιζήσαντες Ελληνες Εβραίους.
Η συλλογή περιλαμβάνει 76 κειμήλια σεφαραδίτικης και ρωμανιώτικης λατρευτικής τέχνης, όπως τελετουργικά υφασμάτινα καλύμματα (meil’e) και μεταλλικά στολίδια-κουδουνίστρες (rimonim) για την Τορά, τα οποία φυλάσσονται σήμερα στις αποθήκες του Εβραϊκού Ιστορικού Ινστιτούτου της Βαρσοβίας. Είχαν βρεθεί μαζί με χιλιάδες άλλα κατασχεμένα θρησκευτικά αντικείμενα, μετά τον πόλεμο, σε αποθήκη του παλατιού Schloss Eckersdorf στην Κάτω Σιλεσία (σύνορα της Πολωνίας με τη Γερμανία).
Τα πώς, πότε και υπό ποιο καθεστώς αποθηκεύτηκαν στα υπόγεια αυτού του κάστρου δεν είναι σαφή. Το βέβαιο είναι ότι το 1951 μεταφέρθηκαν από τα υπόγεια του κάστρου στην πολωνική πρωτεύουσα, όπου φυλάσσονται έως σήμερα συσκευασμένα, χωρίς να έχουν εκτεθεί ποτέ.
Είναι ενδιαφέρουσα πάντως η ιστορία της «ανακάλυψής» τους. Τον Δεκέμβριο του 2017, ο ερευνητής Πολ Χάγουελ, Εβραίος της Θεσσαλονίκης, βρέθηκε στη Βαρσοβία, στο πλαίσιο επιστημονικού συνεδρίου. Εκεί, σε κάποιο διάλειμμα των εργασιών, ένας Πολωνός συνάδελφός του τον ενημέρωσε για τα κειμήλια που φυλάσσονται στην Πολωνία με την απορία γιατί η Ελλάδα δεν τα έχει ζητήσει πίσω. Ο Χάγουελ αγνοούσε την ύπαρξή τους, όπως πιθανότατα και η επίσημη ελληνική πολιτεία, αλλά και οι εγχώριες εβραϊκές οργανώσεις.
Η πληροφορία περιήλθε εις γνώσιν της Ισραηλιτικής Κοινότητας της Θεσσαλονίκης, που ερεύνησε διεξοδικά το θέμα και ενημέρωσε την υπουργό Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη, η οποία ηγήθηκε της προσπάθειας για τον επαναπατρισμό τους, και μάλιστα τον περασμένο Απρίλιο ταξίδεψε η ίδια στη Βαρσοβία.
Η πολωνική κυβέρνηση εμφανίστηκε πρόθυμη και συνεργάσιμη για την επιστροφή των κειμηλίων και δεν έσπευσε να επικαλεστεί τη διεθνή νομολογία γύρω από τον πόλεμο, ώστε να μην είναι υποχρεωμένη να τα επιστρέψει, όπως έγινε με τα κλεμμένα από τους Γερμανούς αρχεία της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης που κατέχει η Ρωσία και αρνείται να ικανοποιήσει το μακροχρόνιο αίτημα της Ελλάδας για την επιστροφή τους.
Εβραϊκά αρχεία
Τον Μάιο του 1945, δύο Σοβιετικοί στρατιώτες βρήκαν τυχαία στα περίχωρα του ισοπεδωμένου Βερολίνου, σε ένα εγκαταλελειμμένο βαγόνι, δεκάδες σφραγισμένα κιβώτια και αφού άνοιξαν κάποια με την ελπίδα ότι θα έβρισκαν χρυσές λίρες και κοσμήματα, είδαν ότι περιείχαν φακέλους με έγγραφα και άλλα υλικά που, όπως διαπιστώθηκε στη συνέχεια, ανήκαν στους Εβραίους της Θεσσαλονίκης. Τα κιβώτια, με περίπου 600 φακέλους γεμάτους έγγραφα και στοιχεία που αφορούσαν τη ζωή και τις δραστηριότητες του εβραϊκού στοιχείου της πόλης, μεταφέρθηκαν στη Μόσχα, όπου μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ενωσης εντοπίστηκαν από Ισραηλίτισσα ερευνήτρια.
Η επίσημη Ελλάδα ήγειρε, σε συνεργασία με την εβραϊκή κοινότητα Θεσσαλονίκης, επισήμως αίτημα επιστροφής. Παρά τα ανταλλάγματα που ζήτησαν και έλαβαν σε επίπεδο δικών τους κειμηλίων που είχαν ξεμείνει στην Ελλάδα από την εποχή των τσάρων (στρατιωτικά λάβαρα, σημαίες κ.ά. στο ρωσικό προξενείο των Χανίων), οι Ρώσοι προβάλλουν δεκαετίες τώρα συνεχώς εμπόδια ώστε να μην τα επιστρέψουν.
