Οταν φέτος τον Οκτώβριο ο Βρετανός αρχαιολόγος που διδάσκει στο Πανεπιστήμιο του Σίδνεϊ, Χιου Τόμας, επισκέφθηκε για πρώτη φορά το Μουσείο Αρχαίας Ελληνικής Τεχνολογίας Κώστα Κοτσανά, δεν έκρυψε τον ενθουσιασμό του για τα εντυπωσιακά εκθέματα που ανακάλυψε μέσα στο ιστορικό κτίριο της αρ νουβό αρχιτεκτονικής, στο κέντρο της Αθήνας. Με διαδοχικές αναρτήσεις στα κοινωνικά δίκτυα, θέλησε να διαδώσει την εμπειρία της περιήγησής του σε ένα μουσείο, που μπορεί να μην είναι τόσο φημισμένο όσο το μουσείο της Ακρόπολης ή όσο το Αρχαιολογικό, ωστόσο όπως ο ίδιος διαπίστωσε υπάρχουν πολλοί λόγοι για να επισκεφθεί κανείς.
«Εξυπνοι άνθρωποι υπάρχουν σήμερα. Εξυπνοι άνθρωποι υπήρχαν και εκατοντάδες/χιλιάδες χρόνια πριν. Οι συσκευές αυτές είναι απλές, αλλά ιδιοφυείς. Αν τύχει και επισκεφθείτε την Αθήνα, σας συστήνω ανεπιφύλακτα το μουσείο Αρχαίας Τεχνολογίας Κοτσανά», έγραψε σε μία από τις αναρτήσεις του.
Δεν είναι η πρώτη φορά, λέει στην «Κ» η Ελένη Παπαστεργίου, υπεύθυνη του μουσείου, που το ίδρυμα δέχεται διθυραμβικά σχόλια από τους επισκέπτες του. Το περασμένο καλοκαίρι ο Τζεφ Ντιν, επικεφαλής ερευνητής του προγράμματος ΤΝ της Google, εξέφρασε την έκπληξή του για τις μεγαλοφυείς εφευρέσεις των αρχαίων Ελλήνων και τον τρόπο εφαρμογής βασικών αρχών της φυσικής στην κατασκευή τους.
«Εάν ποτέ βρεθείτε στην Αθήνα, συστήνω ανεπιφύλακτα το Μουσείο της Αρχαίας Ελληνικής Τεχνολογίας», είχε σημειώσει κι εκείνος σε μια αντίστοιχη ανάρτηση.
«Οι επισκέπτες μας ανακαλύπτουν με θαυμασμό ότι σημερινές τεχνολογίες ή τεχνικές, όπως η ρομποτική και η υπολογιστική, η ατμοκίνηση, η αυτοκίνηση και η αυτόματη πλοήγηση, οι αυτοματισμοί και ο προγραμματισμός, η χαρτογράφηση, οι τηλεπικοινωνίες και η κρυπτογράφηση επινοήθηκαν στην αρχαία Ελλάδα. Με αυτόν τον τρόπο αντιλαμβάνονται ότι η πορεία του σύγχρονου τεχνολογικού πολιτισμού δεν είναι μια συνεχώς ανοδική εξέλιξη, όπως συχνά πιστεύεται, αλλά ότι η εξέλιξη αυτή παρουσίαζε διακυμάνσεις μέσα στους αιώνες», τονίζει η κ. Παπαστεργίου, εξηγώντας πως μικρότερα μουσεία, όπως αυτό του Κοτσανά, κρύβουν μεγάλους θησαυρούς για απαιτητικούς επισκέπτες.
Το ξυπνητήρι του Πλάτωνα με τον έντονο κελαηδιστό του ήχο, το αυτόματο άνοιγμα των θυρών ενός αρχαίου ναού, το αυτόματο σπονδείο με κερματοδέκτη και ο γερανός ανύψωσης των λίθων είναι ανάμεσα στα πιο ευρηματικά εκθέματα του μουσείου Κοτσανά.
Από τους κοχλίες, τους οδοντωτούς τροχούς και τα έμβολα μέχρι τους προγραμματιστές και τους αυτόματους πλοηγούς (εξαρτήματα μηχανής ενός σύγχρονου αυτοκινήτου), τα τεχνολογικά επιτεύγματα των αρχαίων Ελλήνων παρουσιάζονται μέσα από περισσότερα από 250 διαδραστικά εκθέματα, που δίνουν στον επισκέπτη τη δυνατότητα να δει από κοντά αυτές τις θαυμαστές μηχανές και να ανακαλύψει τον τρόπο λειτουργίας τους.
Ανάμεσα στα συναρπαστικά κληροδοτήματα που προέρχονται από τις απαρχές του αρχαιοελληνικού κόσμου μέχρι τους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες, οι επισκέπτες συνήθως στέκονται λίγο παραπάνω στα πιο ευρηματικά.
«Το ξυπνητήρι του Πλάτωνα με τον έντονο κελαηδιστό του ήχο, το αυτόματο άνοιγμα των θυρών ενός αρχαίου ναού, το αυτόματο σπονδείο με κερματοδέκτη και ο γερανός ανύψωσης των λίθων είναι ανάμεσα σε αυτά. Στα πιο χαρακτηριστικά είναι και η αιολόσφαιρα του Ηρωνος, η πρώτη ατμομηχανή της ιστορίας, η οποία λόγω της πρωτοποριακής της σύλληψης αποτελεί και το σύμβολο του μουσείου μας», σημειώνει η κ. Παπαστεργίου.
Τα εκθέματα του Μουσείου Κοτσανά έχουν ταξιδέψει σε όλο τον κόσμο, σε σημαντικά τεχνολογικά και αρχαιολογικά μουσεία, αλλά και σε ακαδημαϊκά και πολιτιστικά ιδρύματα, προβάλλοντας αυτή την αξιοθαύμαστη λησμονημένη τεχνολογία που η ανθρωπότητα χρειάστηκε πάνω από μία χιλιετία για να επανακτήσει.
«Η εξερεύνηση αυτής της εποχής, που η τεχνολογία αιχμής δεν κατοχυρωνόταν, αποδεικνύει περίτρανα πόσα περισσότερα –από όσα νομίζουμε– χρωστά ο σύγχρονος τεχνολογικός πολιτισμός στους Ελληνες», καταλήγει η κ. Παπαστεργίου, τονίζοντας ότι το επόμενο διάστημα προγραμματίζεται η παρουσίαση μίας νέας έκθεσης από το Μουσείο Κοτσανά, που θα αφορά στα επτά θαύματα της αρχαιότητας.
Ενα μικρό μουσείο κρατά ζωντανή την τεχνογνωσία της μεταξουργίας
Σε ένα στενό δρομάκι πίσω από την οδό Πειραιώς, στα Πετράλωνα, η Νηματουργία Μέντης – Αντωνόπουλος στέκεται σαν ένα ζωντανό κύτταρο άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς. Στον χώρο της, άλλωστε, εξακολουθεί να λειτουργεί σήμερα η μοναδική «βιοτεχνία» στην Ελλάδα που παράγει προϊόντα μεταξουργίας.
Το μικρό αυτό μουσείο που δημιουργήθηκε πριν από 13 χρόνια από το πείσμα μιας Μικρασιάτισσας, της Βιργινίας Ματσέλη, εντάχθηκε στο δίκτυο των Μουσείων Μπενάκη και σήμερα αποτελεί έναν χώρο γεμάτο έμπνευση και δημιουργία που για πολλούς εξακολουθεί να παραμένει άγνωστος. Φτάνοντας μπροστά στη στιβαρή του πόρτα, επί της οδού Πολυφήμου, μας υποδέχεται η εμπνεύστρια και ακούραστη ξεναγός του μουσείου.
«Το στοίχημα που μπήκε εδώ ήταν να μη χαθούν οι παλιές τεχνογνωσίες μεταξουργίας. Να περάσουμε αυτές τις παραδοσιακές τέχνες και στις επόμενες γενιές. Και το πετύχαμε».
«Σε αυτόν τον χώρο θα δείτε νήματα από μετάξι, βαμβάκι ή ρεγιόν και έργα φτιαγμένα από περίτεχνα νήματα», λέει η κ. Ματσέλη καθώς περνάμε ανάμεσα σε μηχανές νημάτων και ανθρώπους που εργάζονται πίσω από αυτές.
«Το στοίχημα που μπήκε εδώ ήταν να μη χαθούν οι παλιές τεχνογνωσίες μεταξουργίας. Να περάσουμε αυτές τις παραδοσιακές τέχνες και στις επόμενες γενιές. Και το πετύχαμε. Είναι ένα βιώσιμο μουσείο», σημειώνει η ίδια.
Το μουσείο είχε τη δική του ιστορία. Στα τέλη του 2010, όταν η Αθήνα βρισκόταν στη μεγάλη κρίση και πολλά από τα χειροτεχνικά επαγγέλματα του ιστορικού κέντρου «έσβηναν» το ένα πίσω από το άλλο, η Ματσέλη εργαζόταν ως διευθύντρια στο τμήμα της νεότερης πολιτιστικής κληρονομιάς του υπουργείου Πολιτισμού.
«Εβλεπα αυτή την κατάσταση και αισθανόμουν πολύ άσχημα. Σκέφτηκα ότι έπρεπε να κάνουμε κάτι τουλάχιστον για να διασώσουμε την ιστορική μας μνήμη. Εκείνη την περίοδο απευθύνθηκα στο υπουργείο Πολιτισμού, αλλά δεν βρήκα ανταπόκριση και τότε αποφάσισα να δράσω μόνη μου. Αρχισα να καταγράφω σε συνεργασία με έναν βιντεογράφο ένα προς ένα τα χειροτεχνικά επαγγέλματα του κέντρου κάνοντας συνεντεύξεις από αργυροχρυσοχόους, καπελούδες, μοδίστρες. Ολα αυτά τα ιδιαίτερα επαγγέλματα που στεγάζονταν στο ιστορικό κέντρο», περιγράφει η υπεύθυνη της νηματουργίας και θυμάται τη μέρα που πέρασε από την τελευταία ανοιχτή μεταξουργία του Μέντη και Αντωνόπουλου, επί της οδού Ρόμβης.
Της είπα “ξέρεις, κλείνει και η τελευταία μεταξουργία στο κέντρο”. Εκείνη σηκώθηκε, χτύπησε το χέρι της στο τραπέζι και μου είπε: “Τι λες; Δηλαδή τώρα τα ευζωνάκια μας θα φοράνε φούντες από την Κίνα;”
«Είδα να έχουν κατεβασμένα τα ρολά και να βάζουν τα πράγματα σε κιβώτια. Είχαν πτωχεύσει και ετοιμάζονταν να κλείσουν κι εκείνοι. Τότε τους είπα να περιμένουν λίγο για να δω τι μπορώ να κάνω και πήγα και βρήκα τη Λία Μαρτίνου. Της είπα “ξέρεις, κλείνει και η τελευταία μεταξουργία στο κέντρο”. Εκείνη σηκώθηκε, χτύπησε το χέρι της στο τραπέζι και μου είπε: “Τι λες; Δηλαδή τώρα τα ευζωνάκια μας θα φοράνε φούντες από την Κίνα; Θα το σώσουμε. Εσύ θα βάλεις την ειδικότητά σου κι εγώ θα γίνω χορηγός”», περιγράφει η κ. Ματσέλη και προσθέτει: «Πράγματι. Ξεκινήσαμε σε αυτό το κτίριο το οποίο όταν πρωτοήρθαμε ήταν μία χωματερή με σκουπίδια και είχε μόνο μία πόρτα χωρίς παράθυρα. Τελικά τα καταφέραμε. Ανοίξαμε στις 13 Δεκεμβρίου του 2012 και από τότε λειτουργούμε ανελλιπώς».
Λίγο πριν από τη δική μας επίσκεψη, φοιτητές από το Χάρβαρντ είχαν βρεθεί στη νηματουργία για να θαυμάσουν τα εντυπωσιακά έργα που δημιουργούνται σε αυτόν τον χώρο με βάση την κλωστή. Δεν είναι τυχαίο ότι το μουσείο δέχεται παραγγελίες για μεγάλους οίκους του εξωτερικού, μεταξύ των οποίων ο Dior, ο Christian Louboutin, ο Dolce Gabbana. Συνεργάζεται επίσης με σημαντικούς Ελληνες γλύπτες και δημιουργεί έργα για μεγάλες διεθνείς εκθέσεις όπως η Documenta, η οποία διοργανώνεται κάθε πέντε χρόνια στο Κάσελ της Γερμανίας.
Ρωτάμε την εμπνεύστριά του τι είναι αυτό που η ίδια ξεχωρίζει από τον χώρο του μουσείου.
«Το έμψυχο δυναμικό. Τους ανθρώπους που είχαν απολυθεί από τη νηματουργία και επαναπροσλήφθηκαν από το Μουσείο Μπενάκη για να συνεχίσουν αυτήν την όμορφη τέχνη».
Στην οικία Κατακουζηνού, το ζωντανό μουσείο της γενιάς του ’30
Εχουν περάσει 17 χρόνια από τότε που η οικία Κατακουζηνού, στη Λεωφόρο Αμαλίας, άνοιξε τις πόρτες της στους επισκέπτες όχι μόνο ως μουσείο, αλλά ως ζωντανό μνημείο πολιτισμού, που διατηρεί ζωντανή την ατμόσφαιρα της αθηναϊκής πνευματικής ελίτ της γενιάς του ’30.
Αυτό το κρυμμένο «αστικό σαλόνι» στο κέντρο της Αθήνας, στο οποίο συναντιούνταν ποιητές, ζωγράφοι, μουσικοί και διανοούμενοι ανταλλάσσοντας ιδέες και όνειρα για το μέλλον του ελληνικού πολιτισμού, έχει διατηρήσει αναλλοίωτη στον χρόνο τη συναρπαστική ιστορία του.
Η οικία Κατακουζηνού έχει μετατραπεί σε πολύτιμη μαρτυρία της ιστορίας και της ταυτότητας της ελληνικής αστικής κοινωνίας του περασμένου αιώνα.
«Η οικία Κατακουζηνού είναι ένα “ζωντανό σπίτι-μουσείο” της αθηναϊκής αστικής ζωής του 20ού αιώνα, καθώς διατηρείται σχεδόν ανέπαφο, όπως το έζησαν ο Αγγελος και η Λητώ Κατακουζηνού.
»Ο χώρος, με την αυθεντική του επίπλωση, τα έργα τέχνης, τα βιβλία και τα προσωπικά αντικείμενα, αποτυπώνει τον τρόπο ζωής, τις αξίες και την αισθητική της αστικής τάξης της εποχής», σημειώνει στην «Κ» η Σοφία Πελοποννησίου, μουσειολόγος και επιμελήτρια της οικίας Κατακουζηνού. Τονίζει ότι δεν πρόκειται για έναν τυπικό μουσειακό χώρο, αλλά για ένα βιωματικό περιβάλλον που επιτρέπει στον επισκέπτη να αντιληφθεί τη συμβολή των Κατακουζηνών στην καλλιτεχνική και διανοητική ζωή της Αθήνας.
«Θα λέγαμε ότι η οικία Κατακουζηνού έχει μετατραπεί σε πολύτιμη μαρτυρία της ιστορίας και της ταυτότητας της ελληνικής αστικής κοινωνίας του περασμένου αιώνα. Αυτό που συγκινεί περισσότερο, είναι η αίσθηση οικειότητας και ζωντανής παρουσίας των ανθρώπων που έζησαν εκεί, αλλά και των ανθρώπων που τα τελευταία χρόνια την επισκέπτονται ή αφήνουν το δικό τους αποτύπωμα», προσθέτει η ίδια.
Πρωταγωνιστικό ρόλο στον χώρο, εξηγεί η μουσειολόγος, έχουν οι ιστορίες αγάπης και αφοσίωσης του ζευγαριού, η πνευματική τους καλλιέργεια και η γενναιοδωρία τους προς τους καλλιτέχνες και φίλους της εποχής, οι οποίες αγγίζουν βαθιά τον επισκέπτη. Ιδιαίτερη συγκίνηση προκαλούν προσωπικά αντικείμενα, όπως τα γράμματα, οι φωτογραφίες και τα χειρόγραφα, που μαρτυρούν τις σχέσεις, τις χαρές και τις δοκιμασίες μιας ζωής αφιερωμένης στην τέχνη και τον άνθρωπο.
«Εξίσου συγκινητικά είναι τα έργα τέχνης που χάρισαν φίλοι τους, όπως ο Γιάννης Τσαρούχης και ο Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας, ο Σπύρος Βασιλείου, ο Γιώργος Γουναρόπουλος και τα οποία αποπνέουν την ατμόσφαιρα μιας αλησμόνητης εποχής. Αυτό, όμως, που αγγίζει περισσότερο τους επισκέπτες είναι η αίσθηση ότι το σπίτι παραμένει ζωντανό, ότι κουβαλά ακόμη το πνεύμα, την ευαισθησία και την ανθρωπιά των ιδιοκτητών του, λειτουργώντας σαν γέφυρα ανάμεσα στο παρελθόν και στο παρόν».
Η Σοφία Πελοποννησίου αντιλαμβάνεται συχνά την έκπληξη που νιώθουν οι επισκέπτες και ιδιαίτερα οι νεότερες γενιές απέναντι σε μια κατοικία που συνδυάζει την ιστορία, την τέχνη και την ιστορική μνήμη. Θυμάται με συγκίνηση κάποιους επισκέπτες αυτού του ιστορικού χώρου.
«Μια μέρα μου χτύπησε το κουδούνι ένας κύριος γύρω στα εβδομήντα. Οταν ανέβηκε και τον ξενάγησα, μου είπε πως όταν ήταν παιδί και περπατούσε στο απέναντι πεζοδρόμιο, έβλεπε την πολυκατοικία της Αμαλίας και ονειρευόταν πώς θα είναι μέσα στο σπίτι. Τη μέρα που του άνοιξα και μπήκε στην οικία των Κατακουζηνών, μου είπε πως πραγματοποίησε το μεγαλύτερο όνειρό του. Οσο για τα παιδιά, τους αρέσει να πηγαίνουν από δωμάτιο σε δωμάτιο και να ανακαλύπτουν τον χώρο και τα αντικείμενα. Είναι πάντα πολύ προσεκτικά και σε κάποια αρέσει να στροβιλίζονται σαν να χορεύουν».
