Ανάβει την πίπα του, το βλέμμα του αυστηρό, βαθύ, παρατηρεί τον χώρο. Ο Ζμπίγκνιεφ Πράισνερ, ο Πολωνός συνθέτης που συνέθεσε την περίφημη «Τριλογία των χρωμάτων» του Κισλόφσκι, βρέθηκε τις προηγούμενες ημέρες στη Σύρο. Στο πλαίσιο του φεστιβάλ «Syros Healing Waves», παρουσίασε τη νέα του σύνθεση «Healing Waves» (Θεραπευτικά κύματα), ένα έργο που ακροβατεί μεταξύ της κάθαρσης και της αναγέννησης του ακροατή.
Λίγες ώρες πριν από το κοντσέρτο του στο θέατρο Απόλλων, η «Κ» συνάντησε τον Πράισνερ για μια συζήτηση γύρω από τη μουσική και τον πολιτισμικό κατακερματισμό που διαπερνά σήμερα την Ευρώπη. Η συζήτηση στρέφεται στην τεχνητή νοημοσύνη, που παρουσιάζεται ως ο «νέος δημιουργός» που προσπαθεί να αντικαταστήσει την ανθρώπινη δημιουργικότητα. Για τον Πράισνερ, οι άνθρωποι στην εποχή μας χαρακτηρίζονται από μία λέξη: αδιάφοροι.
– Το 1993 συνθέσατε το έργο «Τραγούδι για την ενοποίηση της Ευρώπης», εμπνευσμένο από την Πρώτη επιστολή προς Κορινθίους, όπου ο Απόστολος Παύλος υμνεί τρεις αρετές: την πίστη, την ελπίδα και την αγάπη. Το ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι επιλέξατε η σύνθεση να αποδοθεί στα ελληνικά. Τι σηματοδοτεί για εσάς η χρήση της ελληνικής γλώσσας;
– Oταν δημιουργήσαμε αυτόν τον ύμνο, ήταν την εποχή που μαινόταν ο πόλεμος στη Γιουγκοσλαβία. Μαζί με τον Κισλόφσκι συζητήσαμε και είπαμε ότι δεν μπορούμε να μείνουμε αδιάφοροι απέναντι σε αυτό που συνέβαινε. Χρησιμοποιήσαμε λοιπόν αυτό το έργο για να στείλουμε ένα μήνυμα προς την Ευρώπη, ότι δεν πρέπει να μένουμε απαθείς, και σκεφτήκαμε την επιστολή του Αποστόλου Παύλου προς τους Κορινθίους ως το ιδανικό όχημα για αυτό το μήνυμα.
Στη ζωή, η λογοτεχνία δοκιμάζεται από τον χρόνο και ο χρόνος επιβεβαίωσε θετικά την επιστολή του Αποστόλου Παύλου προς τους Κορινθίους. Στο έργο μου προσπαθώ να μιλώ για όσα είναι καθολικά, για αξίες που θα έπρεπε να αποτελούν τον κοινό στόχο μας. Γιατί, στο τέλος, «μείζων δε τούτων η αγάπη» (στίχος από το έργο του).
– Βλέπετε κάποια κρυμμένη μελωδία πίσω από τις ελληνικές λέξεις;
– Η κάθε γλώσσα έχει τη δική της μελωδία και για κάθε γλώσσα μπορείς να γράψεις μουσική. Μάθαινα αρχαία ελληνικά στο σχολείο και έβλεπα ότι υπάρχει ιδιαιτερότητα στην προφορά των λέξεων και στον διαφορετικό τονισμό, αλλά το μεγαλύτερο ερώτημα στη μουσική είναι αν ξέρεις τι θέλεις να πεις. Οι άνθρωποι λένε πολλά, όταν ακούω όμως τους περισσότερους, σκέφτομαι μερικές φορές ότι κάποιοι από αυτούς είναι ηλίθιοι. Υπάρχουν πάρα πολύ λίγοι στον κόσμο οι οποίοι είναι πραγματικά ενδιαφέροντες και έχουν κάτι να πουν, όπως ο καθηγητής Μπέσελ βαν ντερ Κολκ.
– Βάζετε στη συζήτηση την επιστήμη, όμως στα έργα σας διακρίνεται έντονα και η παρουσία του θείου. Πιστεύετε στον Θεό; Και αν ναι, θεωρείτε πως η επιστήμη και η θεϊκή δύναμη μπορούν να συνυπάρξουν;
– Oλοι κάπου πιστεύουν. Οι καθολικοί πιστεύουν στον Θεό, οι μουσουλμάνοι στον Αλλάχ, οι Εβραίοι στον Μωυσή. Οι άνθρωποι πρέπει κάπου να πιστεύουν. Τρανό παράδειγμα ο Δεκάλογος, ο οποίος μπορεί να είναι γραμμένος από τον Μωυσή και να είναι ενσωματωμένος στη χριστιανική κουλτούρα, αλλά είναι σεβαστός από όλο τον κόσμο. Αντιθέτως, όμως, δεν πιστεύω στους «μεσίτες», ανάμεσα σε εμένα και στη σχέση μου με τον Θεό, και για αυτό δεν ανέχομαι την Εκκλησία.
– Επομένως, μπορεί να συνυπάρξει ο Θεός με την επιστήμη;
– Ναι, βεβαίως.
– Στα έργα σας, συνδυάζετε την απλότητα της αρμονίας με το συναισθηματικό βάθος. Πώς επιτυγχάνετε την ισορροπία μεταξύ της αυτοσυγκράτησης και του συναισθήματος;
– Μιλούσα με έναν Γάλλο συνθέτη και τον ρώτησα το ίδιο πράγμα: «Τι είναι η μελωδία;». Και μου λέει: «Η μουσική χωρίς μελωδία είναι σαν μια πάρα πολύ όμορφη γυναίκα και πολύ όμορφα ντυμένη, της οποίας όμως δεν βλέπεις το πρόσωπο, και η μελωδία είναι το πρόσωπο». Δεν ξέρω πώς ακριβώς το κάνω και δεν το αναλύω. Ξέρω απλώς ότι γράφω τη μουσική για τον εαυτό μου.
– Ερμηνεύοντας σήμερα τον τίτλο του έργου, «Τραγούδι για την ενοποίηση της Ευρώπης», η Ευρώπη φαίνεται να είναι διαιρεμένη από τον πόλεμο, την ανισότητα και τον φόβο. Φοβάστε ότι μπορεί να οδηγηθούμε σε έναν βαθύτερο πολιτισμικό κατακερματισμό;
– Σε όλη την ιστορία της Ευρώπης βλέπουμε ότι υπάρχουν πόλεμοι, διαμάχες, αψιμαχίες και προβλήματα, ωστόσο το βασικό πρόβλημα είναι ότι στη σημερινή εποχή δεν έχουμε πραγματικούς ηγέτες στην πολιτική. Δεν υπάρχει ο Τσώρτσιλ, ο Ντε Γκωλ και δεν έχουμε ανθρώπους που ήταν απλοί, αλλά με καταπληκτικό χάρισμα, όπως ο Λεχ Βαλέσα στην Πολωνία.
– Σας προβληματίζει σήμερα το ότι οι νέοι δεν γνωρίζουν την Ιστορία, μορφώνονται λιγότερο και ακούν όλο και λιγότερο ποιοτική μουσική;
– Ναι, φυσικά. Αυτό είναι πολύ σοβαρό πρόβλημα, καθώς ο σημερινός κόσμος και η σημερινή κουλτούρα σε σύγκριση με το παρελθόν είναι πιο μπανάλ. Αλλά ξέρω γιατί. Η γενιά μου, από εκεί που δεν είχε στο σπίτι ρεύμα, έφτασε στην εποχή του ChatGPT και της τεχνητής νοημοσύνης. Oλα έχουν γίνει πάρα πολύ γρήγορα. Αυτή η πρόοδος ξεπέρασε σε ταχύτητα τους ποιητές και τους φιλοσόφους. Και όλα έχουν γίνει πολύ πιο γρήγορα απ’ ό,τι περιμέναμε. Είναι σαν να είσαι στο Διάστημα, να έχεις κλωτσήσει την μπάλα και, λόγω της έλλειψης βαρύτητας, η μπάλα να συνεχίζει να φεύγει όλο και πιο μακριά χωρίς να υπάρχει κάποιος έλεγχος πάνω σε αυτήν. Και το ίδιο συμβαίνει σήμερα με τους νέους και τη μόρφωσή τους.
Η γενιά μου, από εκεί που δεν είχε στο σπίτι ρεύμα, έφτασε στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης. Αυτή η πρόοδος ξεπέρασε σε ταχύτητα τους ποιητές και τους φιλοσόφους.
Ξέρω παιδιά φίλων μου στην Πολωνία, αρκετά μορφωμένα και με ακαδημαϊκές σπουδές, και τα ρώτησα κάποια ονόματα γνωστών ποιητών, όπως ο Τσέσλαβ Μίλος, και δεν ήξεραν ποιοι είναι. Για αυτούς, οι ποιητές με τους οποίους μεγαλώσαμε, όπως ο Χέρμπερτ και ο Σουοβάτσκι, είναι άγνωστοι.
Τώρα, παρατήρησε τι συμβαίνει όταν πας σε ένα εστιατόριο ή σε μια καφετέρια. Βλέπεις νέους ανθρώπους, οι οποίοι είναι εστιασμένοι στο τηλέφωνό τους ή τραβούν φιλμάκια, τα οποία σου εγγυώμαι ότι κανένας δεν τα βλέπει. Από την άλλη, όταν διαβάζαμε ένα βιβλίο, μπαίναμε βαθιά μέσα στο περιεχόμενό του. Oταν εγώ διαβάζω ένα βιβλίο, φαντάζομαι το περιεχόμενό του και βλέπω μπροστά μου την ιστορία του, αλλά αυτό απαιτεί χρόνο. Σήμερα οι νέοι διαβάζουν τα βιβλία στη Βικιπαίδεια σε περίληψη και θεωρούν ότι έχουν διαβάσει ένα βιβλίο.
– Εάν οι νέοι αποφοιτούν αμόρφωτοι, πιστεύετε ότι η ανθρώπινη δημιουργικότητα εξασθενεί στην εποχή της τεχνολογίας;
– Ναι, φυσικά και μειώνεται η δημιουργικότητα. Δείτε, για παράδειγμα στην τέχνη, ποια γκρουπ και ποιες μπάντες είχαμε τις δεκαετίες του ’70 και του ’80, και τι έχουμε σήμερα. Την Ιταλία την ξέραμε λόγω των ταινιών του Φελίνι, του Βιτόριο ντε Σίκα, του Μπερτολούτσι, οι οποίοι έκαναν ταινίες που ήταν σημαντικές για εμάς, αλλά και στο Χόλιγουντ υπήρχαν καταπληκτικές ταινίες. Για παράδειγμα, ο «Νονός». Σήμερα, οι ταινίες μού φαίνονται πάρα πολύ απλές, όλες στο ίδιο μοτίβο, δηλαδή ο πρωταγωνιστής σκότωσε κάποιον και μετά δραπέτευσε.
– Προσφάτως, μια παραγωγή του Χόλιγουντ επέλεξε να παρουσιάσει μια ηθοποιό που δημιουργήθηκε με τεχνητή νοημοσύνη. Φοβάστε πως η τέχνη, ως ανθρώπινη δραστηριότητα, αντιμετωπίζει πλέον τον κίνδυνο να αντικατασταθεί από τις μηχανές;
– Την τεχνητή νοημοσύνη τη φτιάχνουμε εμείς, οι άνθρωποι. Οπως διαβάζουμε στην Αγία Γραφή, ο Θεός έπλασε τον άνθρωπο κατ’ εικόνα καθ’ ομοίωσίν του. Ο Θεός που υπάρχει σε κάθε εποχή υποδηλώνει και τι εποχή ακριβώς έχουμε. Εχω την αίσθηση πως προσπαθούμε να δημιουργήσουμε έναν νέο δημιουργό, αλλά δεν θα τα καταφέρουμε.
– Γιατί;
– Θα καταφέρει ποτέ η τεχνητή νοημοσύνη να γράψει ένα έργο υψηλής αξίας και νοήματος, όπως για παράδειγμα τα έργα του Ελιοτ ή στο στυλ του Σαίξπηρ, ή να συνθέσει μουσική όπως ο Στραβίνσκι ή ο Σοστακόβιτς; Αμφιβάλλω.
– Εχετε πειραματιστεί με την τεχνητή νοημοσύνη στη σύνθεση μουσικής;
– Ποτέ δεν θα το κάνω αυτό. Οσο έχω το κεφάλι μου, την καρδιά μου και το μολύβι μου, θα μπορώ να γράφω μουσική.
– Επομένως, αν η μουσική βιομηχανία σάς ζητήσει να γράψετε μουσική με τη συμμετοχή της τεχνητής νοημοσύνης θα απορρίψετε την πρόταση;
– Ναι.
– Καταλήγοντας και επιστρέφοντας στην πρώτη ερώτηση, τι σημαίνουν για εσάς η «αγάπη, ελπίδα και πίστη», κυρίαρχα στοιχεία των έργων σας;
– Πρέπει να πιστεύουμε στην αξία της πίστης, πρέπει να έχουμε την ελπίδα ότι δεν τα έχουμε χάσει όλα και ότι δεν είναι πολύ αργά. Και το τελευταίο, αλλά κυρίαρχο, ότι πάνω από όλα είναι η αγάπη.
Είμαι απαισιόδοξος. Εχω την αίσθηση πως ο κόσμος θα τελειώσει και θα τελειώσει αρκετά σύντομα. Ξέρετε γιατί; Γιατί όλοι έχουμε γίνει αδιάφοροι.
– Σε τι ελπίζετε;
– Δεν έχω ελπίδα, είμαι απαισιόδοξος. Εχω την αίσθηση πως ο κόσμος θα τελειώσει και θα τελειώσει αρκετά σύντομα. Ξέρετε γιατί; Γιατί όλοι έχουμε γίνει αδιάφοροι.
*Ο Ζμπίγκνιεφ Πράισνερ παρουσίασε στο θέατρο Απόλλων της Σύρου τη νέα του σύνθεση «Healing Waves».
