«Η καλλιτεχνική της πορεία βασιζόταν στο ρίσκο και στο θάρρος. Χρησιμοποιούσε τον ισλανδικό όρο “doom eager” για να περιγράψει τον εαυτό της, αναφερόμενη στη δημιουργική ανησυχία. Στα απομνημονεύματά της “Blood Memory” έγραφε: “Ξέρεις πότε αυτό το πράγμα σε κυριεύει, ξέρεις πότε περπατάς στους δρόμους με τις ώρες. Οταν είσαι άρρωστος από μια ιδέα, από κάτι που δεν μπορεί να βγει προς τα έξω”. Από το συγκεκριμένο πνεύμα προέκυψαν πολλές από τις επαναστατικές ιδέες της για τη σκηνή».
H Τζάνετ Αϊλμπερτ με την οποία συζητάμε, πριν γίνει καλλιτεχνική διευθύντρια της ομάδας σύγχρονου χορού Martha Graham Dance Company ήταν χορεύτρια της Γκράχαμ και σε νεαρότερη ηλικία χόρεψε πολλούς από τους ρόλους που δημιούργησε εκείνη, ενώ ένας από αυτούς χορογραφήθηκε ειδικά για την τότε νεαρή χορεύτρια. Η Αϊλμπερτ πλέον διδάσκει, σκηνοθετεί έργα της δασκάλας της και έχει επιμεληθεί την πορεία του ρεπερτορίου της ομάδας. Ομως κάθε αναφορά στις παραστάσεις της ομάδας που διευθύνει εδώ και δύο δεκαετίες ξεκινάει με μια αναφορά στην Γκράχαμ.
Δεν θα μπορούσε να γίνει αλλιώς για μια καλλιτέχνιδα – φαινόμενο, που άλλαξε τον χάρτη της τέχνης του 20ού αιώνα. Ιδρυσε τη Martha Graham Dance Company το 1926 και από τότε, με το σώμα και το πνεύμα της, γκρέμισε κάθε σύμβαση. Για εκείνη, ο χορός ήταν λόγος και δήλωση ύπαρξης. Με αυτό το όραμα διαμόρφωσε δικό της λεξιλόγιο –σωματικό και ψυχικό– που επηρέασε γενιές συγχρόνων και επιγόνων της: από τον Αλβιν Εϊλι μέχρι τον Μερς Κάνινγχαμ και τον Γουίλιαμ Φορσάιθ.
Φέτος η Martha Graham Dance Company γιορτάζει 100 χρόνια από την ίδρυσή της και πραγματοποιεί παγκόσμια περιοδεία με επετειακή παραγωγή.
Η παράσταση που θα παρουσιαστεί στην Αθήνα τον Νοέμβριο λέγεται «The First and The Future»· μια γέφυρα ανάμεσα στο ιστορικό και το νέο. Το πρόγραμμα συνταιριάζει δύο από τα πλέον συγκλονιστικά έργα της Γκράχαμ, το «Chronicle» και το «Errand into the Maze», με μια νέα δημιουργία, το «Cave» του πολυβραβευμένου Χοφές Σέχτερ.
Το «Chronicle», που παρουσιάστηκε για πρώτη φορά το 1936, είναι μια καθαρά πολιτική δήλωση. Η Γκράχαμ αρνήθηκε να χορέψει στους Ολυμπιακούς Αγώνες του Βερολίνου, διαμαρτυρόμενη για το ναζιστικό καθεστώς, και αντ’ αυτού δημιούργησε το συγκεκριμένο έργο. Η δομή του αφηγείται τον πόνο του πολέμου, την απομόνωση, και καταλήγει σε ένα κάλεσμα για αντίσταση. Ολα αυτά, μέσα από μια έντονα γυναικεία οπτική: το σώμα ως φωνή διαμαρτυρίας και επιβίωσης.
Αντίθετα, το «Errand into the Maze» εστιάζει στο εσωτερικό ταξίδι. Το έργο αντλεί έμπνευση από τον μύθο του Θησέα και του Μινώταυρου, αλλά εδώ ο ήρωας είναι μια γυναίκα, που κατεβαίνει στον λαβύρινθο, όχι για να νικήσει ένα τέρας, αλλά για να έρθει αντιμέτωπη με τον δικό της φόβο.
Το μέλλον
Η πιο πρόσφατη χορογραφία της παράστασης, το «Cave», παρουσιάστηκε για πρώτη φορά το 2022. Το έργο συνδυάζει τη δυναμική της σύγχρονης club culture με την ιερότητα τελετουργίας. Μια ομάδα χορευτών κινείται σαν σε σπηλιά –έναν σκοτεινό, υπόγειο χώρο– ενώ το φως που εισβάλλει από πάνω μοιάζει να λειτουργεί ως καταλύτης ή ως σύμβολο λατρείας. Η μουσική του γερμανικού house – techno ντουέτου Âme και του ίδιου του Σέχτερ δημιουργεί μια υποβλητική ατμόσφαιρα, που ξεπερνάει τα όρια της σκηνής.
Η Μάρθα πάντοτε κοιτούσε προς το μέλλον
Η παραγωγή «The First and The Future» είναι τελικά κάτι παραπάνω από μια επετειακή παράσταση. Για την Τζάνετ Αϊλμπερτ, είναι μια «καλλιτεχνική δήλωση», που δείχνει με ποιον τρόπο η παράδοση δεν είναι βαρίδι, αλλά θεμέλιο. Πώς το παρελθόν μπορεί να συνομιλεί δημιουργικά με το παρόν και πώς το μέλλον, όπως το οραματιζόταν η Γκράχαμ, είναι ένας τόπος που χτίζεται «με θάρρος, αλήθεια και χορό».
– Πώς διαμορφώσατε τη δημιουργική επιμέλεια του «The First and The Future»;
– Στο επίκεντρο του έργου μου ως καλλιτεχνικής διευθύντριας της ομάδας βρίσκεται η μνήμη της ίδιας της Μάρθας. Πολλοί τη σκέφτονται ως μια μορφή του παρελθόντος – ένα «απομεινάρι» του 20ού αιώνα. Ομως στην πραγματικότητα, η Μάρθα πάντα κοιτούσε προς το μέλλον. Οταν συνεργαζόμουν μαζί της τη δεκαετία του 1970, συνειδητοποίησα ότι προσπαθούσε διαρκώς να προβλέψει τις αλλαγές που έρχονταν. Καταλάβαινε ότι η αλλαγή είναι αναπόφευκτη και απαραίτητη, και ήθελε να την ενσωματώσει στο έργο της πριν καν την αντιληφθούν άλλοι. Η σημερινή Martha Graham Dance Company χορεύει τα εμβληματικά έργα της μοντέρνας πρωτοπορίας του 20ού αιώνα, αλλά παράλληλα αναθέτει νέες δημιουργίες σε σύγχρονους χορογράφους.
Συχνά, θεατές που διστάζουν να δουν τα «κλασικά» έρχονται για να ανακαλύψουν νέους δημιουργούς και καταλήγουν να διαπιστώνουν τη δύναμη του έργου της Γκράχαμ.
– Το επετειακό «Graham 100» διαρκεί πολλές σεζόν με διαφορετικές θεματικές. Γιατί;
– Πριν από πέντε-έξι χρόνια δυσκολευόμασταν να σχεδιάσουμε την 100ή μας σεζόν. Δεν μπορούσαμε να φανταστούμε πώς θα χωρούσε όλη η ιστορία του παλαιότερου εν ενεργεία σύγχρονου χορευτικού οργανισμού των Ηνωμένων Πολιτειών σε 12 ή 18 μήνες. Τελικά καταλάβαμε ότι ήταν αδύνατο και αποφασίσαμε να επεκτείνουμε τον εορτασμό σε περίπου τέσσερα χρόνια. Δώσαμε σε κάθε καλλιτεχνική περίοδο μια κεντρική θεματική, για να οργανώσουμε το ρεπερτόριο.
Για παράδειγμα, η πρώτη χρονιά είχε θέμα «Αμερικανικές Παρακαταθήκες». Προβάλαμε τα αριστουργήματα της Μάρθας από τη δεκαετία του 1930 και τιμήσαμε συνεργάτες της που συμμετείχαν στην πολιτιστική επανάσταση της Αμερικής εκείνης της εποχής. Παράλληλα, αναθέσαμε νέο έργο στον Τζαμάρ Ρόμπερτς και στη συνθέτρια Ριάνον Γκίντενς, με τίτλο «We the People». Κάθε σεζόν έχει παρόμοια επιμέλεια: παραδοσιακά έργα της Γκράχαμ δίπλα σε σύγχρονες δημιουργίες με θεματική συνοχή.
– Εχετε πει πως ο συνδυασμός των κλασικών έργων με σύγχρονες δημιουργίες προσελκύει νέο κοινό. Πώς επιλέγετε τους χορογράφους;
– Οταν αναθέτουμε νέα έργα, επιλέγουμε χορογράφους που σχετίζονται με τη θεματική της σεζόν. Για παράδειγμα, το 2014, το θέμα ήταν «Μύθος και Μεταμόρφωση». Παρουσιάσαμε έργα της Γκράχαμ εμπνευσμένα από την αρχαία ελληνική μυθολογία και αναθέσαμε στον Αντώνη Φωνιαδάκη να δημιουργήσει κάτι νέο. Οπως και η Μάρθα, άντλησε κι εκείνος έμπνευση από έναν ελληνικό μύθο, αλλά δημιούργησε τη χορογραφία μέσα από τη δική του φωνή, με ένα εξαιρετικά φυσικό λεξιλόγιο κίνησης, πολύ διαφορετικό από το ύφος της Γκράχαμ. Εχουμε παρατηρήσει ότι το κοινό ενθουσιάζεται με αυτές τις συσχετίσεις. Συχνά, θεατές που διστάζουν να δουν τα «κλασικά» έρχονται για να ανακαλύψουν νέους δημιουργούς και καταλήγουν να διαπιστώνουν τη δύναμη του έργου της Γκράχαμ. Μας έχει ενθουσιάσει η ανταπόκριση του κόσμου και οι συνεργασίες που προέκυψαν από το ορόσημο «Graham 100». Οσο για το 2026, ανάμεσα σε άλλα ετοιμάζεται ένα εντυπωσιακό φωτογραφικό λεύκωμα, με τίτλο «The Martha Graham Dance Company: 100 Years», ενώ η Δημόσια Βιβλιοθήκη της Νέας Υόρκης εγκαινιάζει τον Μάιο μεγάλη έκθεση αφιερωμένη σε εκείνη.
