Μια εικόνα χίλιες λέξεις. Η αφίσα του Φεστιβάλ Βιβλίου στο Πεδίον του Αρεως για τον Σεπτέμβριο του 2025 έχει πολλά να μας πει. Σύμφωνα με την αφίσα, το προωθητικό μήνυμα του 53ου Φεστιβάλ Βιβλίου είναι «Παιδί και φιλαναγνωσία». Υπότιτλος: «Με ένα βιβλίο ανακαλύπτω τον κόσμο». Ασφαλώς δεν γνωρίζω πόσα παιδιά θα γεμίσουν τις σακούλες των γονιών τους με τα εξερευνητικά τους βιβλία. Ελπίζω πάντως οι γονείς να πραγματοποιήσουν με τα παιδιά τους μια εύκαρπη βόλτα στο Πεδίον του Aρεως, με την προσμονή των δελεαστικών προθηκών των περιπτέρων, παραβλέποντας την αναχρονιστική αφίσα του φεστιβάλ.
Το μετεμφυλιακό αγόρι της αφίσας δεν φαίνεται να είχε ευκαιρίες για αγορές ή ανακαλύψεις. Υποθέτω πως ο κόσμος του θα ήταν περιορισμένος από πολλαπλές ανέχειες. Το χαμόγελό του μαρτυρεί προσδοκία, αλλά τα παλιομοδίτικα ρούχα του φανερώνουν στερήσεις. Μπορεί ακόμα το κασκέτο, το φουλάρι και η σαλοπέτα να είναι ενδείξεις πρώιμης εισαγωγής σε χώρο εργασίας.
Το «χάραγμα» στο χέρι
Το αγόρι δικαίως χαμογελά. Eχει επιζήσει δύο Παγκοσμίων Πολέμων και του Εμφυλίου. Φαίνεται επίσης να έχει ξεχάσει τη φρίκη που σφραγίζουν οι αριθμοί στους πήχεις των χεριών του. Iσως το χαμόγελό του να έμεινε απρόσβλητο από τα χιτλερικά στρατόπεδα θανάτου. Πάντως οι αισιόδοξοι εμπνευστές της αφίσας το φαντάζονται να ατενίζει έναν ωκεανό βιβλία με την αδημονία να ανακαλύψει τον κόσμο. Eναν κόσμο που για εκείνο μόνο σε βιβλία μπορεί να δει.
Δυστυχώς, το αγόρι εμφανίζεται παγιδευμένο όχι μόνον σε έναν προ πολλού χαμένο χρόνο, αλλά και σε μια σελίδα γεμάτη αριθμούς. Σαν να το έχουν ταριχεύσει σε έναν μαυροπίνακα με σύμβολα αριθμητικής. Λογικό να λαχταρά και λίγα γράμματα, να τελειώσει επιτέλους το μάθημα μαθηματικών. Παραδόξως η αφίσα που προωθεί την παιδική φιλαναγνωσία παραλείπει τα γράμματα. Οι ένας-δυο λατινικοί χαρακτήρες λειτουργούν προφανώς υποστηρικτικά στις μαθηματικές πράξεις. Συνεπώς το αγόρι πρώτα θα μετρήσει τον κόσμο και ύστερα θα τον ανακαλύψει. Πιθανότατα θα καταφύγει και σε κάποιον άβακα, καθότι οι υπολογιστές αργούν ακόμη. Οι διαστάσεις του κόσμου του μετριούνται με χάντρες σε ένα ξύλινο πλαίσιο. Θα στέκει εσαεί φιγούρα σε ένα παρωχημένο αλφαβητάρι.
Η αφίσα που προωθεί την παιδική φιλαναγνωσία παραλείπει τα γράμματα. Οι ένας- δυο λατινικοί χαρακτήρες λειτουργούν προφανώς υποστηρικτικά στις μαθηματικές πράξεις. Το αγόρι πρώτα θα μετρήσει τον κόσμο και ύστερα θα τον ανακαλύψει.
Μάλλον τα μαθηματικά θα προστεθούν στους ολέθρους που έχει υπομείνει. Θα προσμένει βιβλία χωρίς αριθμούς, αγνοώντας για πάντα με πόσο πρωτόγνωρους τρόπους τα συνομήλικα παιδιά τού 21ου αιώνα ανακαλύπτουν τον κόσμο, δίχως αριθμούς και δίχως βιβλία. Δεν θα μάθει ποτέ για τον θαυμαστό κόσμο του Διαδικτύου, για τις φοβερές ανακαλύψεις στο YouTube, για τα τρελάδικα του Facebook και του Instagram, για τους απίθανους εφευρέτες στο TikTok. Δεν θα εντρυφήσει ποτέ στις φιλοσοφικές καινοτομίες και στις γνωστικές αποκαλύψεις των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Δεν θα φλερτάρει με κορίτσια μακιγιαρισμένα με ψηφιακά φίλτρα. Ούτε καν θα μπορεί να φανταστεί ότι αγόρια και κορίτσια με ρούχα επιμελώς ατημέλητα και γερτά χαμόγελα, θα ανακαλύπτουν ακατάπαυστα τον κόσμο, χωρίς ποτέ να ακούσουν τη λέξη «φιλαναγνωσία», που μάλλον βρίσκεται εγγύτερα στη δική του εποχή παρά στη δική τους. Η ίδια η λέξη φέρει την απόπνοια μούχλας.
Απορώ ποιοι και γιατί σκέφτηκαν ότι υπάρχει σήμερα κάποιο παιδί που θα ταυτιζόταν με το εν λόγω αγόρι και θα ριχνόταν στο διάβασμα. Eπειτα αναρωτιόμαστε για τις στρατηγικές προώθησης του βιβλίου και θρηνούμε για τα παιδιά που δεν διαβάζουν. Τι στ’ αλήθεια έχει να πει το «αναλφάβητο» αγόρι με την τραγιάσκα στα σημερινά παιδιά που έχουν ήδη κάνει πολλές γύρες στον κόσμο με ένα πληκτρολόγιο; Iσως το μόνο κοινό τους σημείο να είναι τελικά η απέχθεια για τα μαθηματικά. Κατά τα άλλα, το αγόρι βρίσκεται σε ένα αστρικό σύμπαν απ’ όπου ούτε καν σαν νεκρό αστέρι δεν λάμπει.
Απορώ ποιοι σκέφτηκαν ότι υπάρχει σήμερα κάποιο παιδί που θα ταυτιζόταν με το εν λόγω αγόρι και θα ριχνόταν στο διάβασμα. Eπειτα αναρωτιόμαστε για τις στρατηγικές προώθησης του βιβλίου και θρηνούμε για τα παιδιά που δεν διαβάζουν.
Πρέπει κάποτε το βιβλίο να αντιμετωπιστεί με σοβαρότητα. Σοβαρότητα δεν σημαίνει ότι το φυλάσσουμε και το διακονούμε σαν βαρύτιμο λείψανο. Oσο πιο σοβαρή παρουσιάζεται η αγάπη για το βιβλίο τόσο πιο απωθητική γίνεται. Eχω επίσης τη γνώμη πως η αγάπη για το βιβλίο είναι μάλλον έμφυτη παρά επίκτητη. Οπωσδήποτε ο γονιός και ο δάσκαλος παίζουν σημαντικό ρόλο στη μετάδοσή της, αλλά αν το παιδί δεν θέλει, δεν θα πιάσει ποτέ βιβλίο στο χέρι του, πέραν των υποχρεωτικών.
Από την άλλη, η διχοτομία του διαθέσιμου ημερήσιου χρόνου ανάμεσα στην παραγωγή και την ψυχαγωγία έχει γίνει στις μέρες μας εξόχως δυναστική. Οι εξοντωτικές ώρες εργασίας επιτείνουν την ανάγκη της ανάπαυλας. Γνωρίζω ελάχιστους ανθρώπους που μετά από δώδεκα ώρες σε ένα γραφείο, νιώθουν την ανάγκη να διαβάσουν μερικές σελίδες από ένα μυθιστόρημα ή ένα δοκίμιο. Στην καλύτερη περίπτωση το αφήνουν για την ώρα του ύπνου. Στις περισσότερες τα βιβλία στοιβάζονται για την περίοδο των διακοπών.
Δεν υπονοώ πως το παράδειγμα των ενηλίκων επηρεάζει την αναγνωστική συμπεριφορά των παιδιών, μολονότι έως έναν βαθμό ισχύει και αυτό. Το σημερινό παιδί, όπως οι ενήλικοι, υποφέρει από έλλειψη ελεύθερου χρόνου, καθώς είναι επιβαρυμένο με το σχολικό πρόγραμμα και τις εξωσχολικές δραστηριότητες. Ποιος θα το πείσει μετά το σχολείο, το κολυμβητήριο, το τένις, τα γαλλικά και το πιάνο, να καθίσει να διαβάσει μια ιστορία, αφού φυσικά κάνει πρώτα τα μαθήματά του; Και τι πιο εύκολο αλλά και εύλογο για το παιδί να ξεκουραστεί μπροστά σε μια οθόνη και τη φαντασμαγορία της; Τι να του πεις για τη φαντασμαγορία της λογοτεχνίας;
Προσωπικό κάλεσμα
Πραγματικά δεν ξέρω τι θα μπορούσε να φέρει τα παιδιά κοντά στο βιβλίο. Οπως και καθετί που μας έλκει βαθιά, η ανάγκη για διάβασμα μένει στην ουσία της ανεξήγητη. Οσο και αν την εξωραΐσουμε, παραμένει ένα προσωπικό κάλεσμα. Δεν γίνεται να προγραμματίσεις την έλξη. Καλό είναι βέβαια να μην τη ναρκοθετείς, όπως κατάφωρα κάνει η αφίσα του 53ου Φεστιβάλ Βιβλίου.
Κοιτάζοντας το νεκρό αγόρι της αφίσας με τους στιγματισμένους πήχεις, που κάποιος φαντασιόπληκτος το έβαλε να διαφημίζει τη φιλαναγνωσία το 2025 μέσα σε ένα όργιο τριγωνομετρίας, έχω την εντύπωση ότι το χαμόγελό του γίνεται όλο και πιο περιγελαστικό. Και δικαίως.
