Η δουλειά της Eϊμι Γουέμπ είναι να σκέφτεται και να μιλάει για το μέλλον. Είναι ιδρύτρια άλλωστε του Future Today Institute, ενός συμβουλευτικού οργανισμού που αναλύει τάσεις του μέλλοντος. Μπορείτε επομένως να την αποκαλέσετε φουτουρίστρια, μελλοντολόγο, ή και Κασσάνδρα. «Δεν έχω κανένα πρόβλημα μ’ αυτό, με χαρακτηρίζουν έτσι πολύ συχνά, μοιάζω άλλωστε με Ελληνίδα», μου λέει στη διαδικτυακή μας συνάντηση. Της απαντώ ότι η Κασσάνδρα είχε δίκιο, και χαμογελάει. Αφορμή για τη συζήτησή μας είναι η πρόσφατη κυκλοφορία του τελευταίου της βιβλίου «Η μηχανή της Γένεσης», από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, το οποίο εστιάζει στις προκλήσεις που θέτει η ταχεία πρόοδος της συνθετικής βιολογίας.
– Το βιβλίο σας κυκλοφόρησε σε μια χρονική συγκυρία όπου η παραλλαγή Ομικρον της COVID-19 κορυφωνόταν. Τι σας ώθησε να γράψετε ένα βιβλίο για τη συνθετική βιολογία;
– Είναι αλήθεια πως η κυκλοφορία του βιβλίου συνέπεσε με μια περίοδο που ο κόσμος ζούσε ήδη τη «βιολογική επανάσταση» λόγω της πανδημίας. Το βιβλίο προέκυψε μέσα από την έρευνα που έκανα για το προηγούμενο έργο μου, το οποίο επικεντρωνόταν στην τεχνητή νοημοσύνη. Ανακάλυψα τότε ότι οι ίδιες εταιρείες και τα ίδια κεφάλαια επιχειρηματικών συμμετοχών που επένδυαν στην τεχνητή νοημοσύνη χρηματοδοτούσαν και τα σχέδια της συνθετικής βιολογίας. Αυτό αρχικά μου φάνηκε αντιφατικό. Η τεχνητή νοημοσύνη συνδέεται με τον ψηφιακό κώδικα, ενώ η βιολογία είναι κάτι οργανικό, «υγρό». Η περιέργεια με ώθησε να ερευνήσω περισσότερο. Τελικά συνειδητοποίησα ότι η συνθετική βιολογία δεν αφορά μόνο την επεξεργασία γονιδίων, όπως η τεχνολογία CRISPR, αλλά και τη δημιουργία γονιδίων από την αρχή, κάτι που μοιάζει με τη «συγγραφή της ζωής».
– Αυτό ήταν ένα από τα πιο εντυπωσιακά ευρήματα της έρευνάς σας;
– Ακριβώς. Οσο περισσότερο μελετούσα, τόσο περισσότερο αντιλαμβανόμουν ότι αυτή η τεχνολογία μπορεί να έχει τεράστιες επιπτώσεις. Σκεφτόμουν συνεχώς πώς μπορεί να αλλάξει τον κόσμο μας, τόσο θετικά όσο και αρνητικά. Παράλληλα, όμως, συνειδητοποίησα ότι οι κοινωνίες δεν είναι προετοιμασμένες για την ταχύτητα με την οποία εξελίσσεται αυτή η τεχνολογία. Οπως είδαμε με την Τ.Ν., έτσι και εδώ λείπουν τα κατάλληλα ρυθμιστικά πλαίσια, η κατανόηση των τεχνολογιών αυτών από το ευρύ κοινό, και η διαφάνεια στον τρόπο που θα χρησιμοποιηθούν. Η βιολογία όμως είναι πιο περίπλοκη, καθώς αγγίζει ζητήματα που σχετίζονται με την ίδια τη ζωή και τις ηθικές της διαστάσεις.
– Τι έχει συμβεί μέσα σ’ αυτά τα δύο χρόνια που έχουν μεσολαβήσει από την έκδοση του βιβλίου σας;
– Η συνθετική βιολογία και η βιοτεχνολογία έχουν αρχίσει να συγκλίνουν όλο και περισσότερο με την Τ.Ν. Η DeepMind της Google, για παράδειγμα, έχει κυκλοφορήσει ένα ολοκαίνουργιο μεγάλο γλωσσικό μοντέλο, ειδικά για τη βιολογία. Εχουν εμφανιστεί νεοφυείς επιχειρήσεις που κάνουν ό,τι και το ChatGPT, αλλά για μόρια. Αυτό το καλοκαίρι φύτεψα δύο είδη φυτών που είχαν υποστεί επεξεργασία. Καλλιέργησα κάτι που ονομάζεται «μοβ ντομάτα», το οποίο νομίζω ότι είναι διαθέσιμο μόνο στις Ηνωμένες Πολιτείες. Πήρα 10 σπόρους. Χρειάστηκε να υπογράψω πολλά νομικά έγγραφα για να διασφαλιστεί ότι δεν θα τους διακινούσα, ή δεν θα τους κλωνοποιούσα ή οτιδήποτε άλλο. Είναι κανονικές ντομάτες που έχουν μέσα τους ένα μέρος του γονιδιώματος ενός λουλουδιού (αυτό που στην Ελλάδα αποκαλούμε «σκυλάκι»). Οπότε είναι πανέμορφες. Είναι φωτεινές μοβ και βγάζουν μοβ χυμούς.
– Τις φάγατε;
– Ναι. Είχαμε 10 σπόρους, νομίζω ότι καταλήξαμε σε τέσσερα φυτά. Δύο από αυτά πέθαναν. Τα άλλα δύο φυτά δεν ήταν πολύ παραγωγικά. Eτσι νομίζω ότι καταλήξαμε με έξι μικροσκοπικές ντομάτες. Δεν ήταν πολύ καλές. Αλλά δεν ήταν και καταπληκτικές ντομάτες. Το σημαντικό είναι ότι πήρα τους σπόρους. Πήρα ακόμα πέντε, για τους οποίους έπρεπε επίσης να υπογράψω πολλά νομικά έγγραφα, που όταν μεγαλώνουν φωσφορίζουν. Λουλούδια με βιοφωταύγεια. Συμβαίνουν πολλά σ’ αυτόν τον τομέα, αλλά και στη γεωργία γενικότερα, στα εμβόλια, στη μακροζωία. Μπορεί να ακούγεται σαν σενάριο επιστημονικής φαντασίας, αλλά η συνθετική βιολογία έχει ήδη αρχίσει να εισχωρεί στην καθημερινότητά μας.
– Oλα αυτά που περιγράφετε προκαλούν σίγουρα κάποιο ενθουσιασμό, αλλά σε πολλούς από εμάς γεννούν ανησυχία. Ποια είναι τα πιο τρομακτικά σενάρια που βλέπετε να προκύπτουν;
– Το πιο ανησυχητικό είναι η ανισότητα στην πρόσβαση σε αυτές τις τεχνολογίες. Ορισμένες χώρες με λιγότερο αυστηρά ρυθμιστικά πλαίσια δημιουργούν ζώνες όπου επιτρέπονται αμφιλεγόμενα πειράματα. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε καταστάσεις όπου η πρόοδος χρησιμοποιείται ανεύθυνα ή με ανησυχητικό τρόπο. Ενα άλλο ζήτημα είναι η έλλειψη παγκόσμιας συναίνεσης σχετικά με το ποιος θα έχει τον έλεγχο αυτών των τεχνολογιών. Χωρίς διεθνή συνεργασία, υπάρχει ο κίνδυνος δημιουργίας «γενετικών τάξεων», όπου οι λίγοι θα έχουν πρόσβαση στα οφέλη και οι πολλοί θα μένουν πίσω. Σήμερα, οι κοινωνίες έχουν κοινωνικοοικονομικές διαφορές. Στο μέλλον, αυτές μπορεί να γίνουν και γενετικές. Οι πιο εύποροι θα μπορούν να επωφεληθούν από γενετικές τροποποιήσεις, από ενισχύσεις που θα βελτιώνουν την υγεία, τις σωματικές ή τις νοητικές τους ικανότητες. Αν δεν υπάρξει πολιτική για την ισότιμη πρόσβαση σε αυτές τις τεχνολογίες, θα δούμε την κοινωνική ανισότητα να μεγαλώνει, και οι άνθρωποι που δεν θα έχουν πρόσβαση σ’ αυτές τις τεχνολογίες θα μένουν ακόμα πιο πίσω.
– Μοιάζει η συνθετική τεχνολογία να είναι πιο επικίνδυνη απ’ την Τ.Ν.
– Απολύτως. Σήμερα έχουμε κυριολεκτικά έναν γεωοικονομικό πόλεμο μεταξύ των Ηνωμένων Πολιτειών και της Κίνας. Πολλά από αυτά έχουν να κάνουν με την Τ.Ν., επειδή έχουν να κάνουν με τα τσιπ ημιαγωγών, τα οποία βρίσκονται σε μια αμφισβητούμενη περιοχή, μεταξύ άλλων. Ο Καναδάς, νομίζω, θα θέσει εκτός νόμου το TikTok, αν δεν το έχει κάνει ήδη. Γιατί το TikTok είναι τόσο δημοφιλές; Λόγω της Τ.Ν. Η βιολογία είναι πολύ πιο δύσκολη. Μπορείτε να τοποθετήσετε ένα γεωγραφικό φράκτη στο TikTok έτσι ώστε κανείς μέσα στη χώρα να μην μπορεί να έχει πρόσβαση σε αυτό, σωστά; Τη βιολογία δεν μπορείς να την περιφράξεις. Υπάρχουν πολλά παραδείγματα που χρησιμοποιώ στο βιβλίο σχετικά με μια καλή απόφαση που πήγε στραβά. Υπάρχει αυτό το ζιζάνιο που φυτρώνει σε όλες τις Ηνωμένες Πολιτείες, το κούτζου. Επειτα από μια παρατεταμένη περίοδο ξηρασίας κάποιος αποφάσισε να το εισαγάγει για να πρασινίσει πάλι ο τόπος, χωρίς να σκεφτεί τις μακροπρόθεσμες συνέπειες. Σήμερα, το κούτζου πνίγει τα πάντα. Είναι παντού. Δεν μπορείς να το σκοτώσεις. Επιστρέφει. Σκοτώνει τα δέντρα, ό,τι βρει μπροστά του. Η βιολογία έχει το κακό συνήθειο να συνεχίζει ακόμα και όταν δεν το επιθυμούμε.
– Ωστόσο, υπάρχουν και θετικές πλευρές στη συνθετική βιολογία. Ποιες είναι οι μεγαλύτερες ευκαιρίες;
– Η συνθετική βιολογία μπορεί να μας βοηθήσει να λύσουμε μεγάλα προβλήματα, όπως η επισιτιστική κρίση και η κλιματική αλλαγή. Μπορούμε να καλλιεργούμε φυτά σε περιβάλλοντα με ακραίες κλιματικές συνθήκες ή να παράγουμε τρόφιμα σε εργαστήρια. Η Ελλάδα, για παράδειγμα, θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει αυτές τις τεχνολογίες για να βελτιώσει την παραγωγή της σε τομείς όπως το ελαιόλαδο και το κρέας. Αυτό θα μπορούσε να ενισχύσει την οικονομία της και να την κάνει παγκόσμιο εξαγωγέα. Την ίδια στιγμή, αν μια χώρα δεν υιοθετήσει αυτές τις τεχνολογίες, κινδυνεύει να μείνει πίσω από χώρες που θα τις εφαρμόσουν.
– Βρισκόμαστε λοιπόν σ’ ένα κρίσιμο σταυροδρόμι;
– Ακριβώς. Χρειαζόμαστε παγκόσμιο διάλογο και συνεργασία για να διασφαλίσουμε ότι αυτές οι τεχνολογίες θα χρησιμοποιούνται υπεύθυνα. Οπως είδαμε με την πανδημία, η άνιση πρόσβαση στα εμβόλια δημιούργησε τεράστια προβλήματα. Δεν πρέπει να αφήσουμε την ιστορία να επαναληφθεί σε ακόμα μεγαλύτερη κλίμακα. Τα εμβόλια είναι ένα είδος ενίσχυσης. Μας προστατεύουν από ασθένειες και μας δίνουν πλεονεκτήματα που δεν θα είχαμε διαφορετικά. Στο μέλλον, η ενίσχυση αυτή μπορεί να πάρει πιο εξελιγμένες μορφές, όπως γενετική τροποποίηση για την ενίσχυση της σωματικής ή της νοητικής μας κατάστασης. Το πρόβλημα είναι ότι αυτές οι τεχνολογίες θα είναι ακριβές και όχι προσβάσιμες σε όλους. Δυστυχώς, πολλές από αυτές τις συζητήσεις καθυστερούν και γίνονται όταν πια είναι αργά. Η τεχνολογία εξελίσσεται γρήγορα, αλλά η κοινωνία δεν είναι έτοιμη να διαχειριστεί τις συνέπειές της. Χρειάζεται περισσότερη διαφάνεια, ενημέρωση και εκπαίδευση για να λάβουμε συλλογικές αποφάσεις.
– Γιατί να διαβάσει κάποιος το βιβλίο σας; Τι θα του λέγατε;
– Αν είστε ο τύπος του ανθρώπου που ένιωσε ότι η Τ.Ν. εμφανίστηκε ξαφνικά, σαν να ήρθε από το πουθενά, και αισθανθήκατε άγχος, και τώρα πρέπει να έχετε άποψη ή να παίρνετε αποφάσεις, και νιώθετε ότι προσπαθείτε να προλάβετε, θα αισθανθείτε ξανά έτσι όταν κάποια στιγμή αρχίσει να γίνεται εμπορική η συνθετική βιολογία. Με τη διαφορά ότι θα νιώσετε χειρότερα, επειδή την Τ.Ν. μπορούσατε να την αγνοήσετε για λίγο. Η βιολογία είναι πολύ διαφορετική. Και η πρόοδος στη συνθετική βιολογία θα συμβεί πολύ πιο γρήγορα. Γι’ αυτόν τον λόγο πρέπει να προετοιμαστούμε όλοι. Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε τις δυνατότητες αλλά και τους κινδύνους αυτών των τεχνολογιών. Το μέλλον δεν είναι κάτι που απλώς μας συμβαίνει· είναι κάτι που το δημιουργούμε.
