Το είχε επιχειρήσει και στην πρώτη του θητεία, συναντώντας τότε πολλές αντιδράσεις. Αυτή τη φορά, όμως, ίσως το καταφέρει: με διάταγμά του υπό τον τίτλο «Making Federal Architecture Beautiful Again», ο πρόεδρος των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ ορίζει ότι τα ομοσπονδιακά κτίρια της Ουάσιγκτον οφείλουν να σχεδιάζονται με βάση ένα κλασικό και παραδοσιακό αρχιτεκτονικό στυλ. Το διάταγμα τονίζει ότι και οι ιδρυτές πατέρες των ΗΠΑ, όπως ο Τόμας Τζέφερσον και ο Τζορτζ Ουάσιγκτον, επέλεγαν την κλασική αρχιτεκτονική της αρχαίας Αθήνας και Ρώμης για τα κτίρια της πρωτεύουσας της νεογέννητης χώρας. Τι σχέση όμως –θέλει να– έχει με όλα αυτά ο Τραμπ;
Ο Γιάννης Αίσωπος, πρόεδρος και καθηγητής στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων στο Πανεπιστήμιο Πατρών, υπενθυμίζει ότι η χρήση των κλασικών στοιχείων και του διακόσμου στα ομοσπονδιακά κτίρια, που θέλει τώρα να επιβάλει ο Τραμπ, είναι παλαιά. «Η αναφορά στο παρελθόν, μέσα από τη χρήση των κλασικών ρυθμών και των στοιχείων τους –αετωμάτων, κιόνων, διακόσμου, ενσωμάτωσης γλυπτικών και ζωγραφικών στοιχείων, συμμετρικής διάταξης στα κτίρια κ.ά.– ξεκινάει από την Αναγέννηση, συνεχίζεται με το μπαρόκ και φτάνει μέχρι τον νεοκλασικισμό, από τα τέλη του 18ου αιώνα και μετά. Η πρόθεση ήταν να γίνουν τα νεοκλασικά κτίρια, διαμέσου της αρχιτεκτονικής μορφής, φορείς και συνεχιστές των αρχών του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού: της δημοκρατίας, της ελευθερίας, της σημασίας του ατόμου».
Θέλοντας ο Ντόναλντ Τραμπ να χρησιμοποιήσει αυτό το προϋπάρχον αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο, όσον αφορά τα νέα δημόσια κτίρια που θα οικοδομηθούν στην Ουάσιγκτον, ή και σε άλλες πόλεις των ΗΠΑ, «στοχεύει ξεκάθαρα στη συμβολική διάσταση της αρχιτεκτονικής, πιστεύοντας ότι, μέσα από αυτή, θα μπορέσει να φέρει πίσω τις αξίες του αρχαιοελληνικού παρελθόντος, οι οποίες μορφοποίησαν την Αμερικανική Δημοκρατία», αναφέρει ο κ. Αίσωπος. Αυτή τη συμβολική διάσταση είχαν και τα πρώτα δημόσια κτίρια των ΗΠΑ που έφεραν κλασικά στοιχεία, με χαρακτηριστικό παράδειγμα το Federal Hall στη Νέα Υόρκη, το πρώτο κοινοβούλιο των ΗΠΑ, που προσομοιάζει με αρχαιοελληνικό ναό και το οποίο σήμερα λειτουργεί ως μουσείο. Σαφείς αναφορές στην κλασική ελληνική αρχιτεκτονική έχουν ο Λευκός Οίκος και το Καπιτώλιο στην Ουάσιγκτον.
Για τον κ. Αίσωπο, ένα ερώτημα είναι αν το νέο διάταγμα του Τραμπ θα οδηγήσει στη δημιουργία κτιρίων που θα έχουν αξία ως σύγχρονα καλλιτεχνικά έργα ή θα αναφέρονται απλώς σε μιαν άλλη εποχή. «Υπάρχει ο κίνδυνος, η πρόσληψη της κλασικής κληρονομιάς και των αξιών που εκείνη πρέσβευε, στην τρέχουσα περίπτωση της Ουάσιγκτον, να είναι επιφανειακή», λέει ο κ. Αίσωπος. «Ο Τραμπ θέλει να εγκαταλειφθεί η μοντέρνα αρχιτεκτονική και οι εκδοχές της, όπως ο μπρουταλισμός και η αποδόμηση, ακριβώς γιατί δεν έχουν αυτή τη συμβολική διάσταση της κλασικής αρχιτεκτονικής. Μένει να αποδειχθεί αν η κατεύθυνση αυτή θα καταφέρει να παράξει πρωτότυπη, ποιοτική αρχιτεκτονική ή θα περιοριστεί στην επικοινωνία».
Πολιτική εικονογραφία
Ο Δημήτρης Πλάντζος, καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, ερμηνεύει το διάταγμα του Ντόναλντ Τραμπ ως «χειρονομία πολιτικής εικονογραφίας», την οποία ο ίδιος θα χαρακτήριζε ως «αρχαιοπολιτική». Πρόκειται, λέει ο καθηγητής, για μια απόπειρα «να μετατραπεί η κλασική αρχαιότητα, ως όψη και ως περιεχόμενο, σε κανονιστική γλώσσα του παρόντος». Ο κ. Πλάντζος υπενθυμίζει ότι αν ανατρέξουμε στη Ρώμη του Μουσολίνι και στα σχέδια του Αλμπερτ Σπέερ, του αρχιτέκτονα του Χίτλερ, «θα βρούμε ότι ο κλασικισμός λειτουργούσε ως συντομογραφία ισχύος, αιωνιότητας και τάξης».
Στην προσπάθεια ωστόσο του Τραμπ, ο καθηγητής εντοπίζει μια ειρωνεία. «Τον 17ο, τον 18ο αιώνα ο κλασικισμός ήταν η κατεξοχήν πρωτοπορία. Εξέφραζε την αισθητική της ρήξης με τον μεσαιωνικό κόσμο και τον μπαρόκ απολυταρχισμό των ευρωπαϊκών μοναρχιών. Ηταν ένα πειραματικό όχημα της νεωτερικότητας της εποχής και συμβόλιζε τη ρήξη με την ελέω Θεού μοναρχία, προωθώντας τον πολιτικό ρεπουμπλικανισμό –με πρότυπο την αρχαία Ρώμη– και σε ορισμένες περιπτώσεις ακόμη και τον κοινοβουλευτισμό. Ετσι προβλήθηκε στη Βρετανία και έτσι μεταφέρθηκε στις ΗΠΑ, ως σύμβολο ριζοσπαστισμού, όχι της συντηρητικής οπισθοχώρησης που βλέπουμε εμείς σήμερα στον Τραμπ», λέει ο κ. Πλάντζος. «Με το διάταγμα και τη ρητορική του Αμερικανού προέδρου έχουμε τη μετατροπή της αισθητικής σε πεδίο πολιτισμικού πολέμου, όπου η κεντρική διοίκηση αυτοανακηρύσσεται θεματοφύλακας μιας παράδοσης που κάποτε υπήρξε ριζοσπαστική. Εχουμε τον πολιτικό σχεδιασμό μιας νέας ταυτότητας, με τα κτίρια, ως επίσημο προσωπείο του κράτους, να καλούνται να ενσαρκώσουν αξίες όπως η αξιοπρέπεια, η σταθερότητα, η ευταξία. Μόνο που η επιλογή αυτή προδίδει μια ιστορική αμνησία για τον πραγματικά ανατρεπτικό χαρακτήρα του κλασικισμού στη νεωτερικότητα».
Οι Τζέφερσον και Ουάσιγκτον, λέει ο κ. Πλάντζος, είδαν στις κλασικές φόρμες μια δημοκρατική αρετή, ένα πολιτειακό μέτρο το οποίο προσπάθησαν να υιοθετήσουν. Ο Τραμπ, ενώ στο διάταγμά του επικαλείται τη λαϊκή προτίμηση για το «κλασικό» αρχιτεκτονικό στυλ, στην πραγματικότητα υποκαθιστά την αργή και συμμετοχική διαδικασία της δημόσιας διαβούλευσης με ένα προεδρικά επιβεβλημένο γούστο.
«Η υποτιθέμενη δημοκρατικοποίηση της αισθητικής μετατρέπεται σε μια κρατική μονοκρατορία του ύφους», λέει ο καθηγητής. «Ουσιαστικά, ο Τραμπ δεν μας λέει τίποτα για την ουσία της κλασικής κληρονομιάς. Δεν την κατανοεί, τον αφήνει παγερά αδιάφορο. Μας λέει όμως πολλά για τη σύγχρονη επιθυμία να κατασκευάσουμε, μέσω της αρχαιότητας, όταν βολεύει, ένα απλό και καθησυχαστικό αφήγημα κρατικού μεγαλείου, κάτι που γίνεται και στην Ελλάδα και έχει γίνει και στην Ευρώπη και παντού».
Η παγίδα του «κιτς»
Για τον Λουκά Μπαρτατίλα, διδάκτορα της Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής στο Πανεπιστήμιο Μπάουχαουζ της Βαϊμάρης, όταν η αναπαραγωγή κλασικών στοιχείων στα κτίρια δεν εκφράζει τις ανάγκες μιας εποχής, όπως συνέβη τον 19ο αιώνα στις ΗΠΑ, είναι πολύ εύκολο να οδηγηθούμε αισθητικά στο λεγόμενο «κιτς». «Η κλασική αρχιτεκτονική έχει χρησιμοποιηθεί κατά καιρούς ως όχημα ιδεολογιών, από κυβερνήσεις που δεν είχαν τον πρωτοποριακό χαρακτήρα των πατέρων του αμερικανικού έθνους. Χαρακτηριστικό ελληνικό παράδειγμα είναι η κυβέρνηση Μεταξά. Τη δεκαετία του 1930 και λίγο πριν βλέπουμε να αναδύεται ο μοντέρνος κλασικισμός και να χτίζονται κτίρια όπως η Τράπεζα της Ελλάδος στην Πανεπιστημίου και η δημοτική αγορά Κυψέλης. Η τελευταία μάλιστα ξεκίνησε ως ένα πιο μοντέρνο αρχιτεκτονικά κτίριο και στη συνέχεια η τότε κυβέρνηση άλλαξε τον σχεδιασμό, ακολουθώντας το κλασικό στυλ», λέει ο κ. Μπαρτατίλας.
Σύμφωνα με τον ίδιο, για να κατανοήσει κανείς τη λογική πίσω από το νέο εκτελεστικό διάταγμα, αρκεί να σταθεί στη λέξη «again» του συνθήματος MAGA, που έγινε σημαία του κόμματος των Ρεπουμπλικανών. «Για την κυβέρνηση Τραμπ η Αμερική ήταν σπουδαία, στη συνέχεια κάτι έγινε και αυτό άλλαξε και τώρα υπόσχεται να φέρει πίσω την παλιά της δόξα», αναφέρει και προσθέτει ότι εδώ υπάρχει και η ρήξη με το λεγόμενο «μοντέρνο». «Η αποστροφή προς τα μπρουταλιστικά, για παράδειγμα, κτίρια στηρίζεται στην ιδέα του Τραμπ ότι η συγκεκριμένη αρχιτεκτονική και όσα αυτή συμβολίζει έφερε τη χώρα σε κακή κατάσταση».
Μπορεί η υποβάθμιση του μοντέρνου και ό,τι αυτό περιλαμβάνει να οδηγήσει σε παρακμή της αρχιτεκτονικής στις ΗΠΑ; «Είναι σχεδόν αδύνατο», απαντάει ο Λουκάς Μπαρτατίλας, εξηγώντας ότι τα θεμέλια του συγκεκριμένου διατάγματος δεν είναι τόσο ισχυρά ώστε να αντικαταστήσουν εκείνα της ιστορίας της αμερικανικής αρχιτεκτονικής.
Η «λευκή ανωτερότητα»
Ο Γιάννης Χαμηλάκης, καθηγητής Αρχαιολογίας και Νεοελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Brown (Ινστιτούτο Joukowsky) των ΗΠΑ, εκτιμά ότι οι ειδικές αναφορές του διατάγματος του Τραμπ στον Τζέφερσον δεν είναι τυχαίες, καθώς ο τρίτος πρόεδρος των ΗΠΑ –του οποίου αγαπημένη ενασχόληση ήταν η αρχιτεκτονική– ήθελε να δημιουργήσει δημόσια κτίρια νεοκλασικού ρυθμού, ενώ είχε στην ιδιοκτησία του υποδουλωμένους Αφρικανούς.
«Στον ύστερο 18ο αιώνα, τόσο στις πρωτεύουσες της Ευρώπης όσο και στις πόλεις της Αμερικής, ιδιαίτερα στα μεγάλα αστικά κέντρα της ανατολικής ακτής, η νεοκλασική αρχιτεκτονική συμβάδιζε με τη φυλετικοποίηση, την κανονικοποίηση της δουλείας και την ιεραρχική δόμηση των κοινωνιών. Τα κεντρικά κτίρια των δουλοκτητικών φυτειών –μαζί και το “Μοντιτσέλο” του Τζέφερσον στη Βιρτζίνια–, τα κυβερνητικά κτίρια, τα πανεπιστήμια και οι προεδρικές κατοικίες χτίζονταν σ’ αυτό το στυλ, παραπέμποντας σε μια κατασκευασμένη, μυθική κλασική κληρονομιά, που υποτίθεται πως έδινε και εκ των υστέρων νομιμοποίηση στον φυλετισμό και την ιεραρχική του αντίληψη», αναφέρει ο κ. Χαμηλάκης. «Η σημερινή κίνηση λοιπόν του Λευκού Οίκου», συμπεραίνει ο καθηγητής, «δεν στερείται νοημάτων, ούτε συνιστά απλά μια ακόμη ένδειξη του κινήματος της επιστροφής στην “παράδοση”, ενάντια στις “εξαλλοσύνες” του μοντερνισμού και αρχιτεκτονικών ρευμάτων όπως του Μπρουταλισμού. Αντιθέτως, στέλνει πολλαπλά μηνύματα: τόσο στα λευκά συντηρητικά ακροατήρια, καθησυχάζοντάς τα πως οι ιδέες της λευκής κυριαρχίας δεν είναι απλά αποδεκτές αλλά και επιστρέφουν θριαμβευτικά, αναπλάθοντας τον δημόσιο χώρο, όσο και στις φυλετικοποιημένες ομάδες και στρώματα, θυμίζοντας την υποδεέστερη θέση τους στη σημερινή τάξη πραγμάτων».
