Ηταν απαραίτητο, αυτό μοιάζει πλέον αναμφισβήτητο, με δεδομένη την όξυνση του φαινομένου της πλαστογραφίας έργων τέχνης και την έλλειψη ειδικών διατάξεων για την αντιμετώπισή της, στην ελληνική νομοθεσία. Το νομοσχέδιο του υπουργείου Πολιτισμού για την καταπολέμηση των «πλαστών», που παρουσίασε η «Κ» χθες (2/9/2025), περιλαμβάνει μεταξύ άλλων την ίδρυση ενός σώματος ορκωτών πραγματογνωμόνων και εκτιμητών για τον έλεγχο γνησιότητας των έργων τέχνης. Δύο εμπειρογνώμονες από τον χώρο της τέχνης καταθέτουν πρώτες εκτιμήσεις και αστερίσκους.
Μαριλένα Κασιμάτη*
Επιτέλους το υπουργείο αναλαμβάνει τις ευθύνες του
Μπορεί να έρχεται λίγο αργά, ωστόσο το νομοσχέδιο κατά της πλαστογράφησης έχει πολλά θετικά στοιχεία και οφέλη. Η δημιουργία ενός νέου, ειδικού σώματος ορκωτών εκτιμητών και πραγματογνωμόνων είναι ένα από αυτά. Χρειάζεται βέβαια προσοχή στη στελέχωσή του. Κατά τη γνώμη μου, θα πρέπει να αποτελείται από ιστορικούς τέχνης και συντηρητές, αλλά και από εμπόρους και δημοπράτες, εγνωσμένης αξίας, γιατί κάτω από τα μάτια τους περνάνε πολλά έργα. Δεν χρειάζεται το νέο σώμα να περιλαμβάνει πολλούς διευθυντές μουσείων, μέλη διοικητικών συμβουλίων κ.λπ.
Οι έμποροι πάντως θα πρέπει πλέον να υποχρεούνται να διαθέτουν μια σταθερή εμπορική διεύθυνση και να τηρούν έναν κώδικα ηθικής συμπεριφοράς. Το κακό στην Ελλάδα είναι ότι έχουμε πολλούς εμπόρους «της βαλίτσας», «του πεζοδρομίου», χωρίς σταθερή έδρα. Αν η πολιτεία δεν μπορεί να τους υποχρεώσει να ανοίξουν κατάστημα, θα πρέπει να επιδείξει μια άλλου είδους αυστηρότητα. Μαθαίνουμε, για παράδειγμα, ότι το νομοσχέδιο προβλέπει την καταστροφή έργων που κρίθηκαν ως πλαστά. Είναι ένα μέτρο που κι εγώ είχα προτείνει πρόσφατα και το οποίο έχει τη σημασία του.
Σκεφτείτε λ.χ. έναν πίνακα, που λόγω πλαστότητας βγήκε από την κυκλοφορία το 1985, να εμφανίζεται ξανά το 2025. Να επιχειρείται μια νέα έξοδός του στην αγορά. Εχει ξεχαστεί η διαδρομή του στα ντουλάπια και στα συρτάρια των πλαστογράφων, οι οποίοι πλέον θέλουν να τον ξεφορτωθούν. Ενας υποψήφιος αγοραστής θα πρέπει να είναι προστατευμένος. Προτείνω μάλιστα να λαμβάνεται γρήγορα η απόφαση της καταστροφής του έργου και να γίνεται επίσημα, σε συγκεκριμένο χώρο.
Χρήσιμη επίσης θα είναι η τήρηση του ειδικού αρχείου αντικειμένων τέχνης που κρίθηκαν ως πλαστά. Αραγε θα εφαρμοστεί από την ψήφιση του νομοσχεδίου κι έπειτα ή θα περιλαμβάνει και παλιά έργα; Μακάρι πάντως να αναρτηθεί στο Διαδίκτυο, με ηλεκτρονική καρτελοποίηση –δηλαδή με φωτογραφίες και υλικό– και με αλφαβητικό κατάλογο των καλλιτεχνών που έχουν πλαστογραφηθεί – Γύζης, Λύτρας, Βολανάκης, Παρθένης… Ωστε να μην υπάρχει καμία αμφιβολία ότι θα γίνει σοβαρή δουλειά.
Σε κάθε περίπτωση, το όφελος ενός τέτοιου νομοσχεδίου είναι ότι επιτέλους η πλαστογράφηση και η διάδοσή της δεν θα αποδίδονται στην κακογουστιά των πλαστογράφων και στην αφέλεια των αγοραστών. Επιτέλους το υπουργείο Πολιτισμού αναλαμβάνει τις ευθύνες του. Φαίνεται ότι βρήκε έναν τρόπο να «μαζέψει» τα πράγματα και να εκφοβίσει την παρανομία.
*Η δρ Μαριλένα Κασιμάτη είναι ιστορικός της τέχνης.
Μανόλης Πλατσιδάκης*
Να ορίσουμε την έννοια του πραγματογνώμονα
Το νομοσχέδιο για την καταπολέμηση της πλαστογραφίας είναι αναγκαίο και φαίνεται να κινείται προς τη σωστή κατεύθυνση. Ωστόσο, καθώς αναμένουμε τη διαβούλευση, αξίζει να γίνουν μερικές κρίσιμες επισημάνσεις.
Πρώτον, η πιστοποίηση της αυθεντικότητας και η εκτίμηση της αξίας ενός έργου είναι δύο εντελώς διαφορετικές διαδικασίες. Απαιτούν διαφορετικές γνώσεις και δεξιότητες και δεν μπορεί να τις αναλαμβάνει το ίδιο πρόσωπο. Αλλιώς υπάρχει σοβαρός κίνδυνος σύγκρουσης συμφερόντων. Σημειωτέον ότι στη χώρα μας οι αποδεκτοί από το ΥΠΟΙΚ ορκωτοί εκτιμητές τέχνης (MRICS) είναι μόλις τρεις.
Δεύτερον, πρέπει να οριστεί με σαφήνεια ο ρόλος του πραγματογνώμονα. Στην ομάδα δεν αρκούν οι ιστορικοί τέχνης (ίσως ad-hoc) ή οι συντηρητές με σύγχρονα εργαστήρια. Χρειάζονται και οι εξειδικευμένοι γνώστες του έργου κάθε καλλιτέχνη, οι λεγόμενοι connoisseurs. Η εξειδικευμένη εμπειρία τους, καρπός μακροχρόνιας ενασχόλησης με το έργο ενός καλλιτέχνη, είναι αυτή που κάνει τη διαφορά. Δεν λέμε ότι κάποιος ξέρει απλώς την ελληνική τέχνη του 19ου ή/και 20ού αιώνα· λέμε ότι κατέχει σε βάθος το έργο του Παρθένη.
Τρίτον, απαιτείται συγκεκριμένη μεθοδολογία. Μια κωδικοποιημένη σειρά βημάτων που θα οδηγεί σε ενυπόγραφες εκθέσεις γνησιότητας, πλήρως τεκμηριωμένες και αμερόληπτες. Χωρίς αυτήν, το πλαίσιο θα μείνει κενό γράμμα.
Τέλος, θα πρέπει να δοθεί η απαραίτητη προσοχή στο θέμα της συλλεκτικής ιστορίας των έργων (provenance). Η τήρηση αρχείων προέλευσης δεν είναι μια νέα πρακτική. Νέο, όμως, είναι το γεγονός ότι έχει μετατραπεί τόσο σε μια αυτόνομη επιστήμη όσο και σε ένα κρίσιμο στοιχείο των ελέγχων δέουσας επιμέλειας. Ως εκ τούτου, έχει αποδειχθεί μια ανατρεπτική δύναμη, ιδιαίτερα στη δευτερογενή αγορά τέχνης.
Κομβικό ζήτημα είναι και η ευθύνη απόδειξης. Σήμερα ο αγοραστής καλείται, με δικά του έξοδα, να αποδείξει ότι ένα έργο είναι πλαστό. Αυτό πρέπει να αλλάξει. Η υποχρέωση οφείλει να βαραίνει τον πωλητή – είτε είναι οίκος δημοπρασιών είτε γκαλερί. Μόνο έτσι θα προστατευθεί ουσιαστικά η αγορά. Τέλος, χρειάζεται διαφάνεια στον ρόλο ιδρυμάτων και κληρονόμων. Μπορούν να πιστοποιούν αυθεντικότητα των έργων; Κατά τη γνώμη μου, όχι. Και εδώ ελλοχεύει σύγκρουση συμφερόντων. Ο ρόλος τους περιορίζεται δυνητικά στην παροχή τεκμηριωμένων στοιχείων για την προέλευση των έργων που σχετίζονται με τον καλλιτέχνη του οποίου κατέχουν τα δικαιώματα.
Μόνο με σαφείς κανόνες, διαχωρισμό ρόλων και θεσμοθετημένες διαδικασίες μπορεί το νομοσχέδιο να γίνει πραγματικό ανάχωμα στη μάστιγα της πλαστογραφίας έργων τέχνης.
*Ο κ. Μανόλης Πλατσιδάκης είναι ανεξάρτητος ερευνητής του έργου του ζωγράφου Γιάννη Σπυρόπουλου και μέλος του International Catalogue Raisonné Association (ICRA).
