Για την τραγική ήττα της Ελλάδας στον Μικρασιατικό Πόλεμο έχουν γραφτεί χιλιάδες σελίδες ιστορίας. Μία πάρα πολύ σημαντική πτυχή, όμως –αυτή των επικοινωνιών– έμενε αθέατη και καλά κρυμμένη σε στοίβες στρατιωτικών αρχείων. Χάρη στο βιβλίο «Οι Τηλεγραφητές της Μικρασίας. Η Στρατιωτική Τηλεγραφική Υπηρεσία στη Μικρασιατική Εκστρατεία» (εκδ. Επίκεντρο) του απόστρατου αξιωματικού των Διαβιβάσεων Χρήστου Νοταρίδη, έχουμε πλέον μία καλύτερη εξήγηση για την ελληνική ήττα στα μικρασιατικά οροπέδια: Τις ελλιπείς επικοινωνίες.
Ο Νοταρίδης έχει αφιερώσει χρόνο στη διαφύλαξη της ιστορίας των τηλεπικοινωνιών του στρατού. Μάλιστα, έχοντας υπηρετήσει στο Στρατηγείο του ΝΑΤΟ στη Σμύρνη, είχε την ευκαιρία να ταξιδέψει στα πεδία των μαχών του Μικρασιατικού πολέμου. Με το βιβλίο του, που αποτελεί καρπό πολυετούς έρευνας σε στρατιωτικά αρχεία, αναδεικνύει την άγνωστη δράση της Στρατιωτικής Τηλεγραφικής Υπηρεσίας στη Μικρά Ασία, υπογραμμίζει τον ρόλο των επικοινωνιών στην πορεία προς την ήττα και αποκαλύπτει απίστευτες υποθέσεις κατασκοπείας που γίνονταν μέσα από τα τηλεγραφικά και τηλεφωνικά δίκτυα της εποχής.
Τα δίκτυα των επικοινωνιών έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στη συλλογή πληροφοριών από όλους τους εμπλεκομένους. Ηδη, από την έναρξη του Κεμαλικού κινήματος, τον Ιούλιο του 1919, η τηλεγραφική επικοινωνία του Κεμάλ με το εξωτερικό γινόταν μέσω ιταλικού και γαλλικού ασυρμάτου. Αργότερα, κατά τις αποτυχημένες επιχειρήσεις κατάληψης του Μαρτίου του 1921 προς Αφιόν Καραχισάρ – Εσκί Σεχίρ, ο Κεμάλ μάθαινε τα ελληνικά σχέδια από ιταλικούς ασύρματους που διαβίβαζαν πληροφορίες από πράκτορές τους στη Σμύρνη απευθείας στην Αγκυρα.
Δίχως ενημέρωση
Η επέκταση του μετώπου καθιστούσε όλο και πιο δύσκολες τις επικοινωνίες. Η έλλειψη επικοινωνιών μεταξύ της Στρατιάς, των Σωμάτων Στρατού και των Μεραρχιών τους είχε σοβαρές επιπτώσεις κατά τις επόμενες επιχειρήσεις κατάληψης του Εσκί Σεχίρ και Αφιόν Καραχισάρ, το καλοκαίρι του 1921, όπου όχι μόνο εκτέθηκαν σε σοβαρό κίνδυνο τα ελληνικά στρατεύματα και οι Τούρκοι αποχώρησαν χωρίς να υπάρξει καταδίωξή τους, αλλά και η Ναυτική Αεροπορία, ανενημέρωτη για την ελληνική προώθηση, προχώρησε σε βομβαρδισμό του Εσκί Σεχίρ, προκαλώντας απώλειες 30 ανδρών της Χ Μεραρχίας. Το βιβλίο αποκαλύπτει, μάλιστα, ότι η κατάληψη των δύο πόλεων, που ήταν στρατηγικής σημασίας σιδηροδρομικοί κόμβοι, οφειλόταν σε πρωτοβουλία των διοικητών Μεραρχιών, οι οποίοι ενήργησαν χωρίς οδηγία από το Στρατηγείο, ελλείψει επικοινωνιών.
Το επιτελικό χάος είχε συνέχεια. Η Στρατιά ζήτησε από την VII Μεραρχία να προχωρήσει σε διάβαση του Σαγγαρίου στις 9 Αυγούστου 1921, όμως η διαταγή δεν έφτασε ποτέ, καθώς η τηλεφωνική γραμμή είχε κοπεί. Ετσι, ζητήθηκε αναβολή μιας ημέρας, όμως η Μεραρχία δεν έλαβε ποτέ την πληροφορία, με αποτέλεσμα να περάσει τον Σαγγάριο και να βρεθεί απομονωμένη, χωρίς επικοινωνιακή σύνδεση και υπό τουρκική επίθεση. Η μαρτυρία του αντιστράτηγου Γεωργίου Σπυρίδωνος, τότε διευθυντή του 4ου Γραφείου της Στρατιάς (και μετέπειτα υπουργού Σιδηροδρόμων) είναι αφοπλιστική: «Είναι καταπληκτικόν ότι κατά τας επιθέσεις των Σωμάτων Στρατού της Στρατιάς δεν υπήρχε συντονισμός […] Εκ της παρακολουθήσεως του χρόνου κινήσεως των μεραρχιών προκύπτει ότι σχεδόν ουδέποτε τα τρία Σώματα Στρατού ενήργησαν δι’ όλων των μεραρχιών των ταυτοχρόνως».
Η Στρατιά ζήτησε από την VII Μεραρχία να προχωρήσει σε διάβαση του Σαγγαρίου στις 9 Αυγούστου 1921, όμως η διαταγή δεν έφτασε ποτέ, καθώς η τηλεφωνική γραμμή είχε κοπεί.
Η Στρατιά δεν είχε πάρει το μάθημά της και μοιραία θα το πλήρωνε, ενώ υπήρξε απίστευτη ανευθυνότητα στην κρυπτογράφηση, με αποτέλεσμα απόρρητες πληροφορίες να υποκλέπονται συστηματικά. Ο στρατηγός Γεώργιος Φεσσόπουλος, τότε επιτελάρχης της Διοίκησης Ζώνης Μαγνησίας, μετέπειτα πρώτος διοικητής της Υπηρεσίας Εθνικής Ασφαλείας (της πρώτης υπηρεσίας πληροφοριών της Ελλάδας) και αργότερα διοικητής των ΣΕΚ, θα ομολογούσε ότι «το Επιτελείον Σμύρνης δεν ευρίσκετο εις το ύψος του: Τηλεγραφικαί διαταγαί κρυπτογραφικαί, επαναλαμβάνοντο μετ’ ολίγας ώρας με τα αυτά υπηρεσιακά στοιχεία, εις τηλεγραφήματα ανοικτά, προδιδομένης τοιουτοτρόπως της κρυπτογραφικής κλειδός».
Παρόλο που η Στρατιά είχε πληροφορίες περί τουρκικής επίθεσης ήδη από τις αρχές Αυγούστου, δεν τις έλαβε υπόψη. Μία εβδομάδα προ της επίθεσης, οι Τούρκοι προχώρησαν σε σιγή ασυρμάτου και μετακινούσαν στρατεύματα μόνο τη νύχτα. Η αύξηση των συγκεντρώσεων έγινε αντιληπτή, αλλά η Στρατιά και το Α΄ Σ.Σ. δεν ανησυχούσαν. Οι Τούρκοι, για να παραπλανήσουν τους Ελληνες, εξέπεμπαν από τις παλιές τους θέσεις, ενώ τα στρατεύματά τους είχαν προωθηθεί. Και παρόλο που αυτό δεν πέρασε απαρατήρητο, δεν αξιολογήθηκε σωστά.
Τούρκοι ιππείς περνούν από αφύλακτη διάβαση, τη φύλαξη της οποίας ο υποστράτηγος Νικόλαος Τρικούπης του Α΄ Σ.Σ. χαρακτήριζε «σπατάλη δυνάμεων», και κόβουν τη σιδηροδρομική γραμμή και τις γραμμές επικοινωνίας. Το Α΄ Σ.Σ. τηλεγραφεί για την κρισιμότητα του μετώπου, όμως το τηλεγράφημα δεν φτάνει ποτέ στη Στρατιά, η οποία αναφέρει στην Αθήνα ότι «η μάχη εξελίσσεται καλώς». Και μέσα από σωρεία λαθών χάνει την επαφή με τις Μεραρχίες, ενώ λόγω παρεμβολών των τουρκικών ασυρμάτων, ο ασύρματος του Β΄ Σ.Σ. δεν μπορεί να συνδεθεί με κανένα σημείο των ελληνικών δυνάμεων. Παρεμπιπτόντως, η απόκτηση του πανίσχυρου τουρκικού πομπού, εμβέλειας 5.000 χλμ., ήταν ήδη γνωστή από τις εφημερίδες ήδη από τον Ιανουάριο του 1922.
Χάος και σύγχυση
Η πλήρης απώλεια των επικοινωνιών οδήγησε σε σύγχυση με αποτέλεσμα το χάος, την ήττα και την αιχμαλωσία αξιωματικών και στρατιωτών των δύο Σωμάτων Στρατού, ενώ, παρά την αδυναμία επικοινωνίας, η ανεξάρτητη Μεραρχία σώζεται από την αιχμαλωσία χάρη στους σωστούς χειρισμούς αξιωματικών της. Ενώ το Γ΄ Σ.Σ. χάνει την ΧΙ Μεραρχία, η οποία είχε εντοπίσει τουρκική φάλαγγα, όμως δεν ανέφερε ποτέ το συμβάν με αποτέλεσμα δύο μέρες μετά να αιχμαλωτιστεί, την ώρα που η επικοινωνία με το Γ΄ Σ.Σ. είναι αδύνατη λόγω παρεμβολών γαλλικών πλοίων.
Μάλιστα, ο αιχμάλωτος μέραρχος της ΧΙ πληροφορείται από τον διοικητή του 3ου Τουρκικού Σ.Σ. την αιχμαλωσία των διοικητών των Α΄ και Β΄ Σωμάτων Στρατού, γεγονός που υποδηλώνει ότι, ενώ οι Τούρκοι ήταν απολύτως ενήμεροι χάρη στις δικές τους επικοινωνίες, στα Σώματα επικρατούσε χάος, ελλείψει επικοινωνιών.
Ο διοικητής του Α΄ Σ.Σ. υποστράτηγος Τρικούπης συλλαμβάνεται αιχμάλωτος και οδηγείται στον Κεμάλ, ο οποίος τον ρωτά εάν ήξερε ότι είχε διοριστεί από την Αθήνα διοικητής της Στρατιάς Μικράς Ασίας. Ο Τρικούπης δεν έχει ιδέα. «Σας καθιστώ γνωστόν ότι σας ανεζήτουν διά του ασυρμάτου, ίνα σας αναγγείλουν τον διορισμόν σας», του είπε ο Κεμάλ. Κοινώς, οι Τούρκοι είχαν υποκλέψει και αποκρυπτογραφήσει το σχετικό ελληνικό τηλεγράφημα, ενώ ο Τρικούπης αγνοούσε την έκδοσή του, καθώς ήδη από τις 17 Αυγούστου το Α΄ Σ.Σ. δεν είχε κανέναν ασύρματο.
Πριν αποχωρήσει, ο Ελληνας διευθυντής του τηλεφωνικού κέντρου Εφέσου συνέδεσε το τηλεφωνικό δίκτυο στο υποθαλάσσιο τηλεφωνικό καλώδιο που έφτανε στη Σάμο, ανοίγοντας κανάλι σε όλες τις τουρκικές συνομιλίες του δικτύου Εφέσου – Σμύρνης και έτσι υπήρξε όχι μόνο ενημέρωση για τα τουρκικά σχέδια, αλλά και έγκαιρη προειδοποίηση για τις επερχόμενες τουρκικές ενέργειες, με αποτέλεσμα να διασωθούν πρόσφυγες και στρατεύματα.
Η τελευταία εκπομπή του σταθμού ασυρμάτου της Σμύρνης «ΕΣ7» ήταν θλιβερή: «ΑΠΕΡΧΟΜΕΘΑ ΔΙΑ ΠΑΝΤΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗΝ ΣΜΥΡΝΗΝ».
Το αποκορύφωμα της προσφοράς της Στρατιωτικής Τηλεγραφικής Υπηρεσίας ήταν η μάχη του Σαλιχλί, όπου το πρωί της 23ης Αυγούστου του 1922 εκδηλώθηκε τουρκική επίθεση που αιφνιδίασε τους Ελληνες, την ώρα που στον σιδηροδρομικό σταθμό επικρατούσε χάος, λόγω υποχωρούντων προσφύγων και υπολειμμάτων μονάδων. Οι τηλεγραφητές εξαπέλυσαν καταιγιστικά πυρά κατά των Τούρκων, προκαλώντας πανικό. Και κατόπιν συνεννόησης Καλίνσκη και Πλαστήρα, κατέφθασαν ενισχύσεις που απώθησαν τον εχθρό και απέκρουσαν, στη συνέχεια, και δεύτερη επίθεση, με αποτέλεσμα οι Τούρκοι να αποχωρήσουν χωρίς να ενοχλήσουν την εκκένωση της πόλης. Σύμφωνα με τον συγγραφέα, οι τηλεγραφητές συνέβαλαν στη διάσωση περίπου 40.000 Ελλήνων του νοτίου συγκροτήματος της Στρατιάς. Στις 3 Σεπτεμβρίου η Στρατιά αναχώρησε. Η τελευταία εκπομπή του σταθμού ασυρμάτου της Σμύρνης «ΕΣ7» ήταν θλιβερή: «ΑΠΕΡΧΟΜΕΘΑ ΔΙΑ ΠΑΝΤΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗΝ ΣΜΥΡΝΗΝ».
*Χρήστος Νοταρίδης «Οι Τηλεγραφητές της Μικρασίας. Η Στρατιωτική Τηλεγραφική Υπηρεσία στη Μικρασιατική Εκστρατεία», εκδ. Επίκεντρο, σελ. 240.
*Ο κ. Αχιλλέας Χεκίμογλου είναι συγγραφέας και ερευνητής και έχει εργαστεί επί σειράν ετών στον κλάδο των τηλεπικοινωνιών.
