Από τον ένα έχουν περάσει τριάμισι χρόνια. Ο δεύτερος θα συμπληρώσει τα δύο σε λίγους μήνες. Ενώ όμως οι πόλεμοι σε Ουκρανία και Γάζα μαίνονται, μια πιο επουσιώδης πτυχή τους, που πάντως απασχολεί την επικαιρότητα, είναι τα πολιτιστικά μποϊκοτάζ και οι δράσεις καλλιτεχνικού ακτιβισμού που πυροδοτούν. Ποιες είναι οι πιο χαρακτηριστικές; Οι αποκλεισμοί αντιπροσωπειών του ρωσικού κράτους από διοργανώσεις όπως η Eurovision; Το φόρεμα της Κέιτ Μπλάνσετ στο περυσινό φεστιβάλ των Καννών, που παρέπεμπε στα χρώματα της Παλαιστίνης; Και τι μας έμαθαν έως τώρα οι δύο αιματηρές συγκρούσεις για τους όρους διεξαγωγής και τα αποτελέσματα των «πολιτιστικών πολέμων» που τις ακολουθούν;
Εν αρχή ην ο θεσμικός τρόπος. Η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία τον Φεβρουάριο του 2022 επέφερε κυρώσεις των δυτικών χωρών στο καθεστώς του Πούτιν, αλλά και διακοπή πολιτιστικών δεσμών. Σταχυολογώντας, οι ρωσικές αντιπροσωπείες αποκλείστηκαν από τις Κάννες και τη Eurovision (την οποία το 2022 κέρδισαν οι Ουκρανοί Kalush Orchestra), η Μπιενάλε της Βενετίας έκανε δεκτή τη θαρραλέα παραίτηση των Ρώσων καλλιτεχνών, ενώ ανακλήθηκαν και συνεργασίες δυτικών μουσείων με το Ερμιτάζ και οργανισμών όπως η λονδρέζικη Royal Opera House με τα κρατικά μπαλέτα Μπολσόι.
Η Μητροπολιτική Οπερα της Νέας Υόρκης, αλλά και οι κρατικές όπερες του Βερολίνου, της Βαυαρίας κ.ά. διέκοψαν τις σχέσεις τους με τη Ρωσίδα υψίφωνο Αννα Νετρέμπκο και τον Ρώσο αρχιμουσικό Βάλερι Γκεργκίεφ, με τη λυρική τραγουδίστρια να φτάνει να καταδικάζει την εισβολή στην Ουκρανία, αλλά και να κινείται νομικά κατά της Μητροπολιτικής Οπερας. Στη δημόσια συζήτηση είχε τεθεί τότε το ερώτημα εάν τέτοιοι αποκλεισμοί ήταν εύλογοι ή συνιστούσαν απομάκρυνση από τις φιλελεύθερες αξίες.
Η Eurovision του 2024 μετατράπηκε σε πεδίο σφοδρής αντιπαράθεσης για τη συμμετοχή του Ισραήλ , εντός και εκτός «αρένας».
Τι είχε συμβεί στην Ελλάδα; Το ελληνικό υπουργείο Πολιτισμού είχε ανακοινώσει ότι αναστέλλει συνεργασίες με ρωσικούς πολιτιστικούς οργανισμούς, ενώ είχαν ακυρωθεί και η μετάδοση μιας παράστασης της «Λίμνης των Κύκνων» από τα Μπολσόι στο Μέγαρο Μουσικής και ένα γκαλά όπερας με «ρωσικό» άρωμα. Πολύ ντόρο, όμως, είχε προκαλέσει και η «συναυλία ειρήνης» που είχε πραγματοποιηθεί στα Προπύλαια, με τη συμμετοχή δεκάδων καλλιτεχνών: αρκετοί είχαν δει στο εγχείρημα έναν ουδέτερο πασιφισμό, που δεν κατήγγειλε επαρκώς τη ρωσική εισβολή.
Αλλα εμβληματικά παραδείγματα «ανεξάρτητων» ή «θεσμικών» πολιτιστικών εκδηλώσεων αλληλεγγύης, προς τον ουκρανικό λαό, δεν είναι εύκολο να εντοπιστούν. Συχνότερο φαινόμενο είναι μάλλον να χειροκροτείται ή να στηλιτεύεται κάποιος καλλιτέχνης, είτε για την υποστήριξή του προς την Ουκρανία, όπως ο Λεωνίδας Καβάκος, είτε για την τακτική ουδετερότητας, όπως ο αρχιμουσικός Θόδωρος Κουρεντζής.
Η περίπτωση του πολέμου στη Γάζα μετά την επίθεση της Χαμάς τον Οκτώβριο του 2023 μοιάζει πιο περίπλοκη. Ενδεικτικά, οι πρωτοβουλίες Artists for Palestine στο Ηνωμένο Βασίλειο και Artists 4 Ceasefire στις ΗΠΑ έκαναν σύντομα εκκλήσεις για εκεχειρία, μέσα από δημόσιες επιστολές και εκδηλώσεις αλληλεγγύης με την υπογραφή ή τη συμμετοχή ονομάτων όπως οι Τίλντα Σουίντον, Σούζαν Σαράντον, Χοακίν Φίνιξ, Μαρκ Ράφαλο, Μπίλι Αϊλις κ.ά., με το Χόλιγουντ να φτάνει να «διχάζεται» για τη δέουσα στάση. Η Μπιενάλε της Βενετίας βρέθηκε πάλι στο επίκεντρο, όταν το 2024 ξεκίνησε μια προσπάθεια αποκλεισμού του Ισραήλ, από την πρωτοβουλία «Art Not Genocide Alliance». Η ίδια η εκπρόσωπος του Ισραήλ, Ρουθ Πατίρ, είχε κλείσει το ισραηλινό περίπτερο, ζητώντας εκεχειρία και απελευθέρωση των ομήρων.
Εκκλήσεις διάσημων καλλιτεχνών για ειρήνευση στη Γάζα, την ώρα που το Χόλιγουντ μοιάζει να «διχάζεται» για τη δέουσα στάση.
Η ένταση που επικράτησε στη Eurovision του 2024, θα μείνει μάλλον αξέχαστη στους εμπλεκομένους. Τι να πρωτοθυμηθεί κανείς; Την αντιπαράθεση για τους στίχους του ισραηλινού τραγουδιού, το χασμουρητό της Μαρίνας Σάττι και τις διεθνείς αντιδράσεις για τη συμμετοχή του Ισραήλ ή την επιστολή 400 διασημοτήτων, όπως οι Ελεν Μίρεν, Τζιν Σίμονς και Μπόι Τζορτζ, που τόνιζαν ότι το κάλεσμα για μποϊκοτάζ του Ισραήλ πολιτικοποιεί έναν μουσικό διαγωνισμό;
Ενα λιγότερο γνωστό πεδίο αντιπαράθεσης αποτέλεσε το φεστιβάλ βιβλίου του Εδιμβούργου, το οποίο διέκοψε την εικοσαετή συνεργασία του με την εταιρεία Baillie Gifford λόγω διαμαρτυριών για τις σχέσεις της με την ισραηλινή κυβέρνηση. Και μιας και μιλάμε για βιβλιοφιλικές διοργανώσεις, λίγοι μήνες μόνον έχουν περάσει από την ακύρωση, στη Διεθνή Εκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης, μιας εκδήλωσης της ισραηλινής πρεσβείας με τον κριτικό λογοτεχνίας Οντέντ Βολκστάιν, έπειτα από την έντονη διαμαρτυρία ακτιβιστικών οργανώσεων.
Πιθανότατα λόγω της ιστορίας της, η Γερμανία είχε αντιδράσει έντονα στις φιλοπαλαιστινιακές εκδηλώσεις αλληλεγγύης που πραγματοποιούσαν καλλιτέχνες στο εσωτερικό της χώρας, με αποτέλεσμα να επιχειρηθεί το 2024 ένα μποϊκοτάζ προς γερμανικούς πολιτιστικούς οργανισμούς, που είχε και την υποστήριξη συγγραφέων όπως η νομπελίστρια Ανί Ερνό.
Η κονκάρδα του Λάνθιμου
Τα πιο πρόσφατα χαρακτηριστικά παραδείγματα έκκλησης διασήμων για ειρήνευση στη Γάζα ήρθαν από τη Μαντόνα και τους U2 (σε τόνο πολύ ηπιότερο από τις δηλώσεις των μουσικών Kneecap και Bob Vylan), ενώ και ο Γιώργος Λάνθιμος εμφανίστηκε στο κινηματογραφικό φεστιβάλ της Βενετίας με μια κονκάρδα με την παλαιστινιακή σημαία να σχηματίζει ένα λευκό περιστέρι.
Μερικές ημέρες νωρίτερα βέβαια, η Γλυκερία, η οποία εδώ και χρόνια δίνει συναυλίες στο Ισραήλ, είχε ακυρώσει την εμφάνισή της στο Sani Festival στη Χαλκιδική, λόγω φόβων για επεισόδια, τους οποίους η ομάδα της απέδωσε σε ανακοίνωση της φιλοπαλαιστινιακής πρωτοβουλίας Boycott, Divestment, Sanctions – BDS για πολιτιστικό μποϊκοτάζ της συναυλίας.
Ενώ λοιπόν στην περίπτωση της Ουκρανίας υπήρξε μάλλον θεσμική συναίνεση στις αντιδράσεις, το πεδίο της Γάζας αποδεικνύεται πιο πολωμένο. Συχνά μάλιστα, αλληλέγγυοι σε μια ομάδα θυμάτων εγκαλούν τους άλλους για αδιαφορία, σε ένα «whataboutism» που θα μπορούσε να συνεχίζεται αενάως. Ισως ο πιο ψύχραιμος από όλους, θα λέγαμε αστειευόμενοι, είναι ο Γούντι Αλεν, ο οποίος πρόσφατα κατηγορήθηκε για συμμετοχή σε μοσχοβίτικο κινηματογραφικό φεστιβάλ. «Δεν νομίζω ότι η διακοπή των καλλιτεχνικών συζητήσεων», φέρεται να είπε ο σκηνοθέτης, «είναι καλός τρόπος για βοήθεια».
