«Πρόκειται για τον δημοφιλή κινηματογράφο εμπορικού προσανατολισμού, που διαφοροποιόταν από εκείνον των καλλιτεχνικών αξιώσεων». Η Ορσαλία-Ελένη Κασσαβέτη μιλάει για τον νέο εμπορικό κινηματογράφο της δεκαετίας του 1980 – αντικείμενο που εξετάζει στο νέο της βιβλίο με τίτλο «Ταχύτητα και αγάπη. Ο νέος εμπορικός κινηματογράφος της δεκαετίας του 1980» (εκδ. Ασίνη).
Ποια είναι τα βασικά του στοιχεία; Αν και τα πρώτα του ίχνη παρατηρούνται σε ταινίες όπως «Η βαλίτσα του παπά» (1978) του Ντίμη Δαδήρα, είναι την περίοδο 1980-1985 που ο νέος εμπορικός κινηματογράφος παρουσιάζει τα πιο χαρακτηριστικά του δείγματα. «Τα κύρια γνωρίσματά του», εξηγεί στην «Κ» η κ. Κασσαβέτη, «εντοπίζονται κυρίως στη συστράτευση ηθοποιών δύο διαφορετικών γενεών –από τον παλαιό ελληνικό κινηματογράφο και πρωτοεμφανιζόμενων– και στην επανεμφάνιση παλαίμαχων σκηνοθετών, όπως ο Νίκος Φώσκολος, ο Γιάννης Δαλιανίδης, ο Ερρίκος Θαλασσινός». Οπως προσθέτει, σημαντικό ρόλο «παίζει επίσης η επικαιροποίηση παλαιότερων θεματικών, η επανεμφάνιση συγκεκριμένων “τύπων” και η συχνά δεξιόστροφη πολιτική κριτική». Ο κοινωνικός προβληματισμός δίνει το «παρών» αλλά πιο επιδερμικά, συχνά ενταγμένος σε κωμικό ή επιθεωρησιακό πλαίσιο.
Η καθηγήτρια – σύμβουλος στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο και επιμελήτρια τεκμηρίωσης στο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης και στο Filmography είχε ήδη εξετάσει ένα σημαντικό μέρος του ελληνικού εμπορικού κινηματογράφου του ’80 κατά τη διάρκεια της διδακτορικής της έρευνας. «Η εστίαση στην τοπική βιντεοπαραγωγή δεν μου άφησε ιδιαίτερα περιθώρια για μια πιο συστηματική έρευνά του στο πεδίο της παραγωγής, των ειδών και της πρόσληψής τους», λέει η συγγραφέας. Με τον καιρό, διαπίστωσε ότι δεν υπήρχε μια συστηματοποιημένη, μεθοδική και οργανωμένη γνώση για αυτό το είδος του κινηματογράφου. «Ηταν αναγκαία μια τέτοια μελέτη».
Οι κυρίαρχοι
Οι ηθοποιοί που έλαμψαν κατά τη διάρκεια της μεγάλης ακμής του ελληνικού εμπορικού κινηματογράφου της εποχής «έχουν αποτυπωθεί στη συλλογική μνήμη: πρόκειται για επαγγελματίες από διαφορετικές γενιές και “σχολές”», σημειώνει η κ. Κασσαβέτη. Για παράδειγμα, οι Σωτήρης Μουστάκας, Στάθης Ψάλτης, Πάνος Μιχαλόπουλος, Σταμάτης Γαρδέλης, Βίνα Ασίκη, Καίτη Φίνου, Χρήστος Κάλλοου, Διονύσης Ξανθός, τα αδέλφια Στηβ και Τέτα Ντούζου. Ανάμεσά τους βρίσκουμε τους Νίκο Ρίζο, Γιάννη Γκιωνάκη, Ρένα Βλαχοπούλου, Κώστα Χατζηχρήστο, Μίμη Φωτόπουλο, Κώστα Βουτσά, Αλέκο Τζανετάκο, Αντώνη Παπαδόπουλο, Κατερίνα Γιουλάκη, Θάνο Παπαδόπουλο ή και συναδέλφους τους, όπως ο Μιχάλης Μόσιος (Ταμτάκος) που εμφανίστηκαν στο τέλος της δεκαετίας του 1970 και έλαβαν μέρος σε λίγα φιλμ για να αναδειχθούν ως αναγνωρίσιμοι και τυποποιημένοι χαρακτήρες στην ελληνική βιντεοπαραγωγή.
«Και βέβαια, ας μην ξεχνάμε και ιδιάζουσες περιπτώσεις, όπως ο Κώστας Τσάκωνας. Ως προς τους σκηνοθέτες, σίγουρα ο Γιάννης Δαλιανίδης ήταν ένας από τους πιο δημοφιλείς της δεκαετίας και η επιτυχία του συνδεόταν κυρίως με την επικαιροποίηση μιας παλαιότερης θεματικής (παραβατική νεολαία) που τον είχε απασχολήσει στη δεκαετία του 1960, αλλά και τον μετασχηματισμό που επιχείρησε στο μιούζικαλ, όπου προηγουμένως διέπρεψε, που οδήγησε σε “μουσικές κωμωδίες”», τονίζει η κ. Κασσαβέτη. Και συμπληρώνει: «Από την άλλη πλευρά, ο Ομηρος Ευστρατιάδης σκηνοθέτησε κυρίως κωμωδίες σε σενάρια του αδελφού του Γιάννη Σκλάβου και, κυριολεκτικά, δεν άφησε θεματική που να μην την επεξεργαστεί κινηματογραφικά και να τη σχολιάσει· υπενθυμίζω ενδεικτικά το φιλμ “Ρόδα, τσάντα και κοπάνα” (1982) και τα σίκουέλ του, την τοπική εκδοχή του Ιππότη της Ασφάλτου, τους Πόντιους κ.ά.». Αλλα ονόματα που συναντούμε εκείνο το διάστημα είναι ο σεναριογράφος Γιώργος Λαζαρίδης και ο σεναριογράφος Γιώργος Μυλωνάς, η Greca Film του Κρητικού παραγωγού Μιχάλη Λεφάκη, ενώ μεγάλο μερίδιο σε παραγωγές έχουν και η Γιώργος Καραγιάννης και ΣΙΑ, αλλά και η Ευρώπη Φιλμ του Ευστρατιάδη.
Οσον αφορά τις κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές της εποχής που αντανακλούσε ο εμπορικός κινηματογράφος του ’80 στις ταινίες του, αυτές ήταν πολλές. «Μέσα στα τρία πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1980, γυρίστηκαν φιλμ που αποτυπώνουν, είτε πέραν του δέοντος ηθικολογικά («Κύκλος της αλητείας») είτε μέσα από ένα παρατραβηγμένο κωμικό φίλτρο, τις αλλαγές που επεφύλασσε συνολικά το πέρασμα από τη Μεταπολίτευση στην ευμάρεια του ΠΑΣΟΚ», σχολιάζει η συγγραφέας. «Ενα ενιαίο νήμα που διασχίζει την εποχή και είναι απότοκο του ΠΕΚ, αλλά και της αιώνιας αγωνίας του νεοέλληνα να “πιάσει την καλή” εντοπίζεται στην ύπαρξη των “ιστοριών επιτυχίας”. Παράλληλα, οι νέοι έμφυλοι ρόλοι που καλούνται να διαδραματίσουν τα υποκείμενα μετά την τροποποίηση του οικογενειακού δικαίου και τη φεμινιστική ευαισθητοποίηση αποτυπώνονται γλαφυρά ή επιτηδευμένα, αλλά και εξόχως δραματικά, όπως στο φιλμ “Επάγγελμα γυναίκα – μια ζωή πατίνι” (1985) του Ομηρου Ευστρατιάδη».
Η πτώση
Η παρακμή αυτού του κινηματογράφου δεν άργησε να έρθει. «Εάν κάποιος θεατής παρακολουθήσει προσεκτικά τις συγκεκριμένες κινηματογραφικές παραγωγές, θα διαπιστώσει ότι από το 1983 εντοπίζονται σημεία έντονης σεναριακής κόπωσης, γρήγορες και πρόχειρες διατυπώσεις, υποχώρηση των αξιών παραγωγής – πρόκειται για στοιχεία που αποδεικνύουν την κερδοσκοπική στάση παραγωγών και σκηνοθετών απέναντι στο θέαμα».
Ωστόσο, τα εμπορικά φιλμ είναι εκείνα που επέζησαν, και στον τηλεοπτικό προγραμματισμό και στη συλλογική μνήμη. «Το γιατί δεν είναι πάντα αυτονόητο, αλλά περικλείει απαντήσεις συναισθηματικής φύσης», εξηγεί η κ. Κασσαβέτη. «Τα βλέπουμε και τα ξαναβλέπουμε, αφενός, γιατί μας προσφέρουν σχεδόν αβίαστα έναν υψηλό βαθμό “εθνογραφικότητας”. Αφετέρου, δημιουργούν έναν συναισθηματικό “τόπο” μέσα στον οποίο αισθανόμαστε ασφάλεια, όντας μετέωροι στον απρόβλεπτο μετακαπιταλιστικό νεοφιλελεύθερο κόσμο και στη ρευστότητα και αστάθεια που προτείνει».
