ΕΒΕΛΥΝ ΦΩΣΚΟΛΟΥ
Ανθρώπων Εργα
εκδ. Νεφέλη, σελ. 64
Τα παραδοσιακά επαγγέλματα και οι τεχνίτες του Αιγαίου εξαφανίζονται. Ενα πλούσιο πολιτιστικό και κοινωνικό νήμα που ξεκινάει από την αρχαιότητα, σήμερα κόβεται κυνικά από τη σαρωτική επέλαση του υπερτουρισμού. Λίγοι νέοι σήμερα ενδιαφέρονται να ακούσουν τη σοφία που απέκτησαν οι «παλιοί» δουλεύοντας μια ζωή πάνω στο ξύλο, το σίδερο, το δέρμα, το χώμα και τη θάλασσα. Ομως όταν εκείνοι φύγουν, θα φύγει μαζί τους και μια ολόκληρη εποχή και μαζί ένα σημαντικό κομμάτι της ψυχής της χώρας. Η Τήνος –που παρά τις ιδιαιτερότητές της αποτελεί αντιπροσωπευτική περίπτωση κυκλαδίτικου νησιού– κάποτε έβριθε από παραδοσιακούς μάστορες. Ο εθνολόγος, λαογράφος και ποιητής Αλέκος Ε. Φλωράκης είχε αναδείξει στο έργο του, όπως στον τόμο «Τήνος – Λαϊκός Πολιτισμός» του 1971, ένα απόσταγμα επιτόπιας έρευνας ετών, έναν μαγικό νησιώτικο κόσμο που, ακόμα και μέσα στις δυσκολίες του, έμοιαζε παραμυθένιος. Εκεί, τα αμέτρητα ξωκλήσια του νησιού γίνονταν τόποι κοινωνικοποίησης στα πανηγύρια, τα λαγκάδια γέμιζαν στοιχειά και φαντάσματα, ο ουρανός έδινε τα σημάδια του στους ναυτικούς, κάποιοι έραβαν πανιά για ανεμόμυλους και στους μόλους ήταν δεμένα κομψά ξύλινα σκαριά φτιαγμένα στους ταρσανάδες της Σύρου.
Μια φωτογράφος του νησιού, η Εβελυν Φωσκόλου, βάλθηκε τα τελευταία δώδεκα χρόνια να αποτυπώσει με το χαρακτηριστικό «ντοκουμενταρίστικο» ύφος της εκπροσώπους αυτού του φθίνοντος λαϊκού πολιτισμού. Ξεκινώντας με έναν τσαγκάρη, έστησε μέσα στα χρόνια ένα συλλογικό πορτρέτο ανθρώπων που δουλεύουν ακόμα με τα παλιά μέσα, καταλήγοντας σε 26 εικόνες που συνιστούν μια ενότητα με τίτλο «Ανθρώπων Εργα». Η φωτογραφική τυπολογία παρουσιάστηκε πρόσφατα στο κοινό της Τήνου (στην γκαλερί Διά Χρόνος) αλλά και μέσω ενός φωτογραφικού λευκώματος που εξέδωσαν οι εκδόσεις Νεφέλη.
«Οι οικογένειες αγόραζαν μια κατσαρόλα και την πήγαιναν για συντήρηση – δεν έπαιρναν μια καινούργια από το ΙΚΕΑ. Πρόκειται για ένα άλλο ήθος, μια ζωή όπου τα πράγματα δεν είναι γρήγορα, εφήμερα και ρηχά».
Ξεφυλλίζοντας την έκδοση, κάθε επάγγελμα, κάθε μάστορας, μας ανοίγει ένα παράθυρο στον χρόνο, ενώ μαθαίνουμε πως στην Τήνο υπάρχει ακόμα κάποιος που επισκευάζει σαμάρια ή ότι ένας πατέρας με τον γιο του καλλιεργούν ακόμα, μέσα σε ένα πετρώδες, σκληρό τοπίο, το ντόπιο ρεβίθι. Ο κύριος Γιάννης συνεχίζει να φτιάχνει κεραμικά στην Αετοφωλιά και ένας ξυλουργός γίνεται ναυπηγός και σκαρώνει ένα επτάμετρο καΐκι.
«Το 2013 ξεκίνησα μια συνεργασία με το protagon, και αναζητώντας θέματα στο νησί άρχισαν να μου τραβούν την προσοχή όλοι όσοι έκαναν παραδοσιακά επαγγέλματα, όσες και όσοι ακόμα δούλευαν με τα χέρια τους με τους παλιούς τρόπους», μας λέει η Εβελυν Φωσκόλου. «Προέκυψε έτσι το πρώτο πορτρέτο, αυτό του τσαγκάρη Αχιλλέα Χριστοφόρου. Μετά ήρθε ο σιδεράς, ο Κωνσταντίνος Αλεξόπουλος, που τώρα είναι στο γηροκομείο. Είναι ακριβώς εκατό ετών και έτσι δεν υπάρχει πια παραδοσιακός σιδεράς στο νησί». Για τη φωτογράφο, ο Αχιλλέας Χριστοφόρου, «ο τελευταίος τσαγκάρης», όπως αναφέρεται στην έκδοση, αποτελεί παιδικό βίωμα. «Mε έστελνε η μητέρα μου εκεί για να επισκευάσουμε παπούτσια και θυμάμαι να με υποβάλλει η ατμόσφαιρα του χώρου του, οι αφίσες παντού τριγύρω, η μυρωδιά της βαφής “Camel”… Οταν τον επισκέφθηκα ξανά, πριν από περίπου έντεκα χρόνια, για τη φωτογράφιση, κατέβηκα τις σκάλες του μικροσκοπικού του υπόγειου και νόμιζα πως πάτησα τα πόδια μου στη δεκαετία του ’60. Δυστυχώς, ο Αχιλλέας δεν ζει πια, πέθανε δέκα χρόνια πριν, και μαζί του πέθανε και το επάγγελμα του τσαγκάρη στο νησί».
Ενα άλλο επάγγελμα που έσβησε είναι και αυτό του γανωματή. «Μοιάζει απίστευτο, αλλά έως και πρόσφατα υπήρχαν στην Τήνο γανωτές», μας εξηγεί. «Οι οικογένειες αγόραζαν μια κατσαρόλα και την πήγαιναν σε αυτούς για συντήρηση – δεν έπαιρναν μια καινούργια από το ΙΚΕΑ. Πρόκειται για ένα άλλο ήθος, μια ζωή όπου τα πράγματα δεν είναι γρήγορα, εφήμερα και ρηχά όπως είναι σήμερα. Δεν έχουν όμως χαθεί όλα, π.χ. στον Βώλακα οι τελευταίοι καλαθοπλέκτες ακόμα δουλεύουν. Αλλά κανείς δεν θα τους διαδεχθεί. Ενα καλάθι μαζικής παραγωγής είναι μια πιο φθηνή και γρήγορη λύση».
Η μεγάλη ντόπια παράδοση του μαρμάρου επιβιώνει στα χέρια μαρμαρογλυπτών όπως ο Πέτρος Μαρμαρινός, που με τη λεπτή του δουλειά κερδίζει ένα δύσκολο στοίχημα ανάμεσα στην αληθινή τέχνη και την εμπορική της πλευρά. «Μάστορες όπως εκείνος ή ο Μιχάλης Σαλταμανίκας έχουν γνώση, ευαισθησία, εμπειρία – είναι καλλιτέχνες», συμπληρώνει η κ. Φωσκόλου. «Υπάρχουν και κάποιοι νέοι που ασχολούνται με τον πηλό, κάποιοι άλλοι που καλλιεργούν τη διάσημη αγκινάρα του κάμπου της Κολυμπήθρας. Υπάρχει μια στροφή προς αυτά τα πράγματα, μια νέα τάση επιστροφής στην παράδοση. Αλλά από λίγους – οι οποίοι κιόλας, συχνά, για να επιβιώσουν, νοικιάζουν και αυτοί ένα σπίτι στο Airbnb».
Μιλάμε και για το αρχιτεκτονικό έμβλημα του νησιού, τους περιστεριώνες. «Στη Μυρσίνη, ένας κύριος, ο Αντώνης Χαρικιόπουλος, πάει και ταΐζει τον περιστεριώνα κάποιου άλλου. Αν δεν ταΐσει τα περιστέρια, θα φύγουν, και έτσι ακόμα ένας περιστεριώνας θα ερημώσει». Οσο για τη ναυτική παράδοση του Αιγαίου, αυτή εκπροσωπείται στην έκδοση από έναν νέο ψαρά και έναν αυτοδίδακτο ναυπηγό: «O Χρόνης Πολίτης κρατάει με το καΐκι του ζωντανό το ψάρεμα με δίχτυ, και ο Μιχάλης Χαρικιόπουλος, μαραγκός που έγινε αυτοδίδακτος ναυπηγός, έφτιαξε το δικό του παραδοσιακό ξύλινο σκαρί».
Η τοπική κοινωνία ένιωσε ότι η δουλειά της Φωσκόλου είναι κάτι σαν μικρή κιβωτός εικόνων που όχι μόνο διατηρούν στο διηνεκές κάτι που χάνεται, αλλά που αναπόφευκτα συγκρίνονται με ό,τι το αντικαθιστά. «Με προσεγγίζει κόσμος όλων των ηλικιών και λέει με αληθινό ενδιαφέρον και περιέργεια, “τι επάγγελμα είναι αυτό, πού βρίσκεται το εργαστήρι τούτο;”. Είναι λες και δεν το πιστεύουν πως ακόμα επιβιώνουν τέτοιοι χώροι και τέτοιες τέχνες. Tο νιώθεις πως θέλουν πολύ να τους δουν, να γνωρίσουν όλους αυτούς τους ανθρώπους και το έργο τους από κοντά. Στην ουσία όμως νομίζω ότι μου λένε, “τι ωραία που ήταν η Τήνος!”. Και αυτό ήθελα να πετύχω με αυτή τη δουλειά· να υπενθυμίσω, να πω, δείτε εδώ, αυτό είναι το νησί μας. Γι’ αυτό καλέσαμε εδώ τους επισκέπτες μας, αυτό είναι που εκείνοι αγάπησαν εδώ».
