Σε μια πόλη του Βορρά της Γαλλίας, στη βιβλιοθήκη μιας οικογένειας που δεν υπήρξε ποτέ αρχοντική αλλά είχε έναν πρόγονο τυπογράφο, βρισκόταν ένας παράξενος χάρτης. Στο σπίτι τον ονόμαζαν «Ο άτλαντας της γιαγιάς» και αποτελείτο από 229 φύλλα χαρτιού εικονογραφημένα με σχέδια νησιών από σχεδόν ολόκληρο τον πλανήτη.
Οπως αποδείχθηκε προσφάτως, επρόκειτο για μια μεγάλη σειρά τυπογραφικών δοκιμίων από το ημιτελές έργο «Μεγάλο Νησολόγιο και Πλοηγός» (Le Grand Insulaire et Pilotage), magnus opus του οραματιστή και εκκεντρικού κληρικού Αντρέ Τεβέ, κοσμογράφου του βασιλιά της Γαλλίας από το 1560 έως το 1590.
Αυτό το σπάνιο υλικό είναι δημιούργημα ενός αναγεννησιακού ανθρώπου, φιλοπερίεργου και φιλομαθούς, λάτρη των παραδοξοτήτων, λογίου και μεγαλομανούς, που πίστευε ότι μπορούσε να συγκεντρώσει τη μέχρι τότε γνώση, να την εμπλουτίσει με δικές του ανακαλύψεις και να προσφέρει στην ανθρωπότητα μια πλήρη απεικόνιση των κοσμογονικών γεωγραφικών ανακαλύψεων του 16ου αιώνα.
«Ονειρευόταν να χαρτογραφήσει όλα τα νησιά του γνωστού κόσμου και μολονότι δεν κατάφερε να ολοκληρώσει την προσπάθεια, δημιούργησε την υποδομή για ένα βιβλίο άξιο των τεράστιων εκδοτικών και γεωγραφικών φιλοδοξιών του. Από αυτή την απόπειρα προέρχεται ο συγκεκριμένος θησαυρός, που έχει μεγάλη αξία πρωτίστως από πλευράς επιστημονικής, αλλά και επενδυτικής», λέει στην «Κ» ο Γιώργος Τόλιας, ιστορικός της χαρτογραφίας –ιδιαίτερα της παράδοσης Isolarii ή Insulaires– και διευθυντής σπουδών στην παρισινή École pratique des hautes études.
Η συζήτησή μας ακολουθεί την ανακοίνωση της δημοπράτησης του έργου «Le Grand Insulaire et Pilotage» από τον οίκο Millon στο Παρίσι. Στις 24 Σεπτεμβρίου, αυτό το μοναδικό στο είδος του αντικείμενο θα παρουσιαστεί στους λάτρεις της χαρτογραφίας, της ναυτικής ιστορίας και των ταξιδιωτικών αφηγήσεων στο Παρίσι, την πόλη όπου έζησε ο Τεβέ και ακόμη διατηρείται το σπίτι του.
«Ορόσημο»
Ο Γιώργος Τόλιας σε συνεργασία με τον Φρανκ Λεστρενγκάν, ειδικό στον έργο του Τεβέ και στη γεωγραφική λογοτεχνία της Αναγέννησης, διεξήγαγαν την έρευνα που προηγήθηκε της επικείμενης πώλησης, η οποία μπορεί να φτάσει σε μεγάλο ύψος, αφού κάθε φύλλο του «Μεγάλου Νησολογίου» αποτιμάται σε 10.000 ευρώ.
«Το “Le Grand Insulaire et Pilotage” είναι πολύ περισσότερο από ένας άτλαντας», τονίζει ο κ. Τόλιας. «Είναι ένα ορόσημο στη γεωγραφική σκέψη της Αναγέννησης, μια απόδειξη των πολιτικών φιλοδοξιών της Γαλλίας στο κατώφλι των αποικιακών εξορμήσεών της και ένα εξαιρετικό, πολύπλευρο επιστημονικό έργο. Η ανακάλυψή του σε τόσο ολοκληρωμένη μορφή σηματοδοτεί ένα σημαντικό βιβλιογραφικό και πολιτιστικό γεγονός στην παγκόσμια σκηνή».
Τα 229 τυπογραφικά δοκίμια από το ημιτελές έργο ζωής του οραματιστή και εκκεντρικού κληρικού του 16ου αιώνα πρόκειται να δημοπρατηθούν από τον οίκο Millon, με κάθε φύλλο να αποτιμάται σε 10.000 ευρώ.
Στην αυγή του 16ου αιώνα, λοιπόν, ο Τεβέ οραματίστηκε ένα βιβλίο που θα αποτελούσε μια φιλοσοφική, πολιτική και αισθητική πρόταση για την κατανόηση της οικουμένης. Ο ίδιος είχε κάνει ήδη δύο μεγάλα ταξίδια συμμετέχοντας σε αποστολές και πρεσβευτικές μετακινήσεις. Πρώτα κινήθηκε με κατεύθυνση το Λεβάντε, δηλαδή την Ανατολική Μεσόγειο, περνώντας από Χίο, Ρόδο και πιθανώς Κύπρο. Αργότερα έφυγε για την Κεντρική και Νότια Αμερική, στο πλαίσιο των γαλλικών αποικιακών σχεδίων. Ως επίσημος βασιλικός κοσμογράφος, είχε πρόσβαση σε αναφορές καπετάνιων, ναυτικούς χάρτες, χειρόγραφα και χρονικά των Σταυροφοριών. Μελετούσε αρχαίους γεωγράφους όπως ο Πτολεμαίος, ο Στράβων και ο Πλίνιος, αλλά και Βυζαντινούς χρονικογράφους.
Το «Le Grand Insulaire et Pilotage» σχεδιάστηκε ως δίτομο έργο: ο πρώτος τόμος καλύπτει τα νησιά του παγκόσμιου Ωκεανού όπως τον φαντάζονταν τότε, ενώ ο δεύτερος εστιάζεται στις εσωτερικές θάλασσες –κυρίως τη Μεσόγειο–, ως εκ τούτου συμπεριλαμβάνει πολλά ελληνικά νησιά και νησίδες. Κάθε νησί συνοδεύεται από λεπτομερή περιγραφή: οδηγίες ναυσιπλοΐας, ιστορικά και ανθρωπολογικά στοιχεία, φυσική ιστορία και γεωγραφικές πληροφορίες. Οι χάρτες είναι εντυπωσιακά ακριβείς, βασισμένοι σε ναυτικά υπομνήματα και πλοηγούς, και συχνά πιο πρωτότυποι από τα συνοδευτικά κείμενα.
Το «Le Grand Insulaire et Pilotage» σχεδιάστηκε ως δίτομο έργο: ο πρώτος τόμος καλύπτει τα νησιά του παγκόσμιου Ωκεανού όπως τον φαντάζονταν τότε, ενώ ο δεύτερος εστιάζεται στις εσωτερικές θάλασσες – κυρίως στη Μεσόγειο.
Η έκδοση αυτού του έργου, ωστόσο, έμελλε να περάσει μια μεγάλη τυπογραφική περιπέτεια. Το βιβλίο δεν κυκλοφόρησε ποτέ. Ο χαλκογράφος Τομά ντε Λέου έλαβε ανάθεση από τον Τεβέ να προετοιμάσει τα δοκίμια προς διόρθωση γύρω στο 1586-1587, αλλά η δουλειά δεν ολοκληρώθηκε λόγω οικονομικών δυσκολιών και πολιτικών αναταραχών. Ο Τεβέ, ο οποίος δεν έχαιρε της συμπάθειας των συγχρόνων του εξαιτίας της εριστικότητας και της έπαρσής του, έχασε και τους πάτρωνες που τον υποστήριζαν, ενώ κατασπατάλησε την περιουσία του στην προετοιμασία ενός υπερπολυτελούς ταφικού μνημείου, που θα τον δόξαζε και μετά θάνατον. Παρ’ όλα αυτά, ο Ντε Λέου χάραξε στον χαλκό και τύπωσε μερικά δοκίμια σε χαρτί κατά την πρακτική της εποχής, ίσως 4-5 αντίγραφα του κάθε χάρτη μέχρι να «στρώσει» στο μελάνι, όπως εικάζουν οι δύο επιστήμονες, ειδικοί της χαρτογραφίας στην Αναγέννηση.
Ντοκουμέντο
Το χειρόγραφο διατηρείται στην αρχική μορφή του στη Βιβλιοθήκη της Γαλλίας, με 263 κεφάλαια από τα 350 που είχε οραματιστεί ο Τεβέ. Μέχρι σήμερα, μόνο 131 χαραγμένοι χάρτες έχουν αναγνωριστεί σε δημόσιες συλλογές παγκοσμίως. Η πρόσφατη ανακάλυψη του «Ατλαντα της γιαγιάς» με 229 χαραγμένους χάρτες αποτελεί μια πρωτοποριακή συμβολή στην κατανόηση των γεωγραφικών ανακαλύψεων του 16ου αιώνα.
Το αντίγραφο που παρουσιάζεται στη δημοπρασία αποτελεί την πληρέστερη συλλογή του συγκεκριμένου έργου που έχει εντοπιστεί ποτέ. Δεμένο χωρίς εξώφυλλο, με αποσπασμένα φύλλα και δύο μεταγενέστερους χάρτες, αποτελεί ένα ανοιχτό, υβριδικό θα λέγαμε σήμερα, έργο που γεννήθηκε από εγκυκλοπαιδική φιλοδοξία και αγάπη για το παράξενο. Κάθε νησί προσφέρει μια πύλη προς πνευματική εξερεύνηση, με ναούς ξεχασμένους, άγνωστους λαούς, παράξενα πλάσματα και εξιδανικευμένα τοπία, φέρνοντας στον νου άλλοτε τη μεταφυσική λογοτεχνία του Μπόρχες και άλλοτε τις σύγχρονες μετααποικιοκρατικές συζητήσεις, αφού μπορεί να διαβαστεί και ως ένας άτλαντας κατακτήσεων, όργανο πολιτικής φιλοδοξίας.
