Το όνομά του είναι άρρηκτα δεμένο με το εμβληματικό Μνημείο Ανεξαρτησίας της Ουκρανίας που δεσπόζει στην κεντρική πλατεία του Κιέβου – το σύμβολο της εθνικής ταυτότητας της χώρας, η οποία γιορτάζει σήμερα, 24 Αυγούστου, την Ημέρα της Ανεξαρτησίας της από τη Σοβιετική Ενωση. Γεννημένος το 1945 στο Κίεβο, από οικογένεια με καταγωγή από την Κρήτη και τη Μάνη, ο Ανατόλιι Κουστς-Κατράκης είναι ένας από τους πιο διακεκριμένους γλύπτες της Ουκρανίας, με έργα σε όλον τον κόσμο.
Σήμερα, αφού έχει τιμηθεί με πλήθος κρατικών και διεθνών διακρίσεων, επιστρέφει με μια νέα πρόταση – αυτή τη φορά για τη χώρα μας. Το έργο περιλαμβάνει τη μορφή της Αθηνάς που κρατάει ένα παιδί –το μέλλον της Ελλάδας, όπως το ερμηνεύει ο ίδιος– και στο άλλο χέρι σηκώνει το ξίφος της νίκης.
Η πρότασή του έχει τεθεί υπόψη Ελλήνων διπλωματών και κοινοβουλευτικών. «Σε μια εποχή σκοτεινή για την Ουκρανία, η τιμή προς τον Ανατόλιι Κουστς δεν είναι απλώς φόρος αναγνώρισης σε έναν μεγάλο γλύπτη, αλλά πράξη πίστης στη δύναμη του πολιτισμού», επισημαίνει στην «Κ» ο πρέσβης της Ελλάδας στο Κίεβο, Αλέξανδρος Δημητρακόπουλος.
Ο Ανατόλιι Κουστς-Κατράκης είναι Ελληνας στην καταγωγή, συγγενής του Μάνου Κατράκη και δηλώνει υπερήφανα πατριώτης και των δύο χωρών. Στο έργο του ενώνει δύο κόσμους – της Ελλάδας και της Ουκρανίας. Τον περασμένο Ιανουάριο εγκαινιάστηκε στο Κίεβο η έκθεσή του με τίτλο «Ιερός Κόσμος της Ουκρανίας». Ο κ. Δημητρακόπουλος την επισκέφθηκε και γνώρισε από κοντά τον δημιουργό: «Σμιλεύει μορφές που μιλούν για τη θυσία, αλλά και για τη χαρά της ζωής· για τη φύση, τον έρωτα και τη μνήμη· για το σώμα που γίνεται σύμβολο και τον μύθο που παίρνει μορφή. Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, έχουμε ανάγκη από τέχνη που ενώνει και παρηγορεί – και ο Ανατόλιι Κουστς το καταφέρνει με σπάνια ευγένεια και δύναμη».
«Οραματίστηκα την Αθηνά»
Οπως λέει ο ίδιος ο γλύπτης στην «Κ», η ιδέα τριβελίζει για καιρό τη σκέψη του, γίνεται φλόγα έτοιμη να πυροδοτήσει τη δημιουργική του διάθεση: «Οραματίστηκα την Αθηνά να κρατάει ένα παιδί – το μέλλον της Ελλάδας. Και πίσω της, οι πρόγονοί μου. Η Ελλάδα είναι το παιδί που προστατεύεται αλλά πρέπει και να σταθεί μόνο του». Η κόρη του γλύπτη, εικαστικός Χριστίνα Κατράκη, μας εξηγεί πώς προέκυψε η ιδέα: «Μου ζήτησαν οι Ελληνες βουλευτές που επισκέφθηκαν το Κίεβο να σκεφτώ ένα έργο που θα συνέδεε πολιτισμικά την Ελλάδα και την Ουκρανία. Επέλεξα να στραφώ στον πατέρα μου. Στην αρχή ήταν διστακτικός. Μου είπε: “είναι διαφορετικό, γιατί το κάνω για την Ελλάδα”. Περίμενε ένα σημάδι. Οταν το είδε –σε ένα όνειρο, όπως συνέβη και με το έργο του στο Μαϊντάν– ξεκίνησε να δουλεύει».
Στο όνειρο που αφηγείται ο ίδιος, η Αθηνά εμφανίστηκε με το παιδί στην αγκαλιά, και πίσω της οι πρόγονοι του γλύπτη. Από την Κρήτη, την Ηλεία, τη Μάνη. Η συμβολική σύνθεση προκύπτει μέσα από αυτή την αφήγηση – όχι ως μεταφυσικό δράμα, αλλά ως εσωτερική τεκμηρίωση της πρόθεσης. Το ξίφος που κρατάει η Αθηνά καταλήγει σε δάφνινο στεφάνι και το σύνολο διαμορφώνεται σε χρυσό σταυρό. «Για μένα, είναι το σύμβολο της ανεξαρτησίας που γεννιέται μέσα από τη μάχη – όχι για επιβολή, αλλά για απελευθέρωση. Είναι ένας σταυρός φτιαγμένος από ξίφος, σμιλευμένος στον πόλεμο», λέει.
Το θηρίο
Το μνημείο είναι «πολυεπίπεδο», όπως τονίζει, συνδυάζοντας αρχαιοελληνικά στοιχεία, σύμβολα της Ορθοδοξίας και ιστορικές αναφορές σε μάχες, θεούς, ιδέες και λαούς. Στη βάση, ένα θηρίο κάτω από την Αθηνά: «Αλλοτε έμοιαζε με λιοντάρι, άλλοτε με λύκο. Μετά κατάλαβα: το λιοντάρι είναι η Αυτοκρατορία, ο λύκος είναι το οθωμανικό σύμβολο. Και τα δύο υποτάσσονται από το φως και τη σοφία. Οπως ακριβώς σήμερα η Ουκρανία, μόνη απέναντι σε μια τεράστια απειλή, στέκεται όρθια και αντιστέκεται. Αν η Ουκρανία πέσει, η Ευρώπη θα χαθεί. Οι αρχές του Διαφωτισμού –και ελληνικές αρχές– θα υποχωρήσουν. Η ανεξαρτησία της Ελλάδας ξεκίνησε στην Οδησσό. Η ανεξαρτησία της Ουκρανίας σήμερα είναι ασπίδα για όλη την Ευρώπη. Οι δύο ιδέες τέμνονται στο πρόσωπο της Αθηνάς».
Στην πρότασή του, η Αθηνά δεν είναι μόνο αρχαιοελληνική θεότητα, αλλά και συμβολική προστάτις. Εχει συνδεθεί ιστορικά με την Παρθένο Μαρία – κάτι που, όπως σημειώνει ο ίδιος, ενσωματώνεται στο μνημείο: «Η Αθηνά Παρθένος και η Παρθένος Μαρία είχαν μια εννοιολογική σύγκλιση στους ναούς. Η Αθηνά μου συμβολίζει και τις δύο. Τη σοφία και τη φώτιση, αλλά και την προστασία και την ελπίδα».
Γέφυρα με την Ελλάδα και την Ιστορία
Ο Κουστς-Κατράκης ξεκίνησε τη διαδρομή του το 1972, όταν αποφοίτησε από την Κρατική Ακαδημία Τέχνης του Κιέβου. Μέλος της Eνωσης Καλλιτεχνών της Ουκρανίας από το 1976, τιμήθηκε με τα μεγαλύτερα βραβεία της σοβιετικής και ουκρανικής πολιτείας, μεταξύ των οποίων το Αργυρό Μετάλλιο της Ακαδημίας Τεχνών της ΕΣΣΔ, η διάκριση του «Καλλιτέχνη της Χρονιάς» (2001), το «Σήμα Τιμής» της πόλης του Κιέβου (2005) και πολλά άλλα. Εξελέγη τακτικό μέλος της Ακαδημίας Τεχνών της Ουκρανίας και εργάστηκε δεκαετίες ως καθηγητής, καλλιτέχνης και μέλος διοικήσεων πολιτισμικών ιδρυμάτων.
Η λίστα των έργων του περιλαμβάνει περισσότερα από 80 μνημεία: από την προτομή της Ζόγια Κοσμοντεμιάνσκαγια και του Σικόρσκι στο Κίεβο, μέχρι το άγαλμα του Τάρας Σεβτσένκο στη Βαρσοβία· από το πορτρέτο του Ηροδότου στο Πανεπιστήμιο του Ιλινόι, μέχρι το μνημείο του Χμελνίτσκι στο Ρόκφορντ του Ιλινόι, καθώς επίσης το μνημείο του Γολοντομόρ στο Σικάγο.
Στην Ουκρανία, μεταξύ πολλών άλλων, έχει φιλοτεχνήσει μνημεία για τον Τάρας Σεβτσένκο στο Μπουρστίν, το μνημείο της Μάχης του Μπερεστέτσκο στην περιφέρεια Ρίβνε, μνημείο για την 1000ή επέτειο στην πόλη Λούμπνι, μνημείο για τον πρίγκιπα Ιγκορ, τον Μπριάν και την πριγκίπισσα Γιαροσλάβνα στο Τσερνίχιβ, μνημείο για τα θύματα των στρατοπέδων συγκέντρωσης στο Νόβγκοροντ-Σίβερσκι και για τα θύματα των καμένων χωριών στη Σλομπόντα. Εργα του υπάρχουν επίσης στη Βαρσοβία, στη Ρώμη, στις Ηνωμένες Πολιτείες και στις χώρες της Βαλτικής.
Για το εμβληματικό του έργο, το Αγαλμα της Ανεξαρτησίας, ως μοντέλο αξιοποίησε την κόρη του, Χριστίνα Κατράκη, που σήμερα είναι διεθνής συντονίστρια ανθρωπιστικών αποστολών και πολιτιστικών δράσεων του ΟΗΕ και της UNESCO, με έδρα την Ουκρανία.
Στην τωρινή του πρόταση, ο Κουστς-Κατράκης παραπέμπει άμεσα σε στοιχεία του έργου του στο Κίεβο. Εκεί, η φιγούρα της ανεξαρτησίας είναι γυναικεία – μια νεαρή κοπέλα με παραδοσιακή φορεσιά που κρατάει τον κρανάνθο, ιερό σύμβολο της Ουκρανίας. Η βάση της στήλης έχει σχήμα ορθόδοξης εκκλησίας, ενώ η στήλη είναι αρχαιοελληνική. Στο κάτω μέρος βρίσκονται οι μυθικοί ιδρυτές της πόλης. «Και οι δύο συνθέσεις έχουν κοινά σημεία – το γυναικείο πρόσωπο ως σύμβολο ελευθερίας, την αρχαιοελληνική αναφορά, την ορθόδοξη σύνδεση. Και οι δύο μεταφέρουν την ιδέα ότι η ανεξαρτησία έχει βάθος – δεν είναι μόνο πολιτική πράξη, είναι πολιτισμική συγκρότηση».
Ο γλύπτης υπογραμμίζει και τη σημασία του προσωπικού χρόνου: «Δεν ξέρω πόσος καιρός μου απομένει. Το μόνο που ξέρω είναι ότι αυτό το έργο πρέπει να το φτιάξω. Οχι για μένα, αλλά ως γέφυρα. Ανάμεσα στην Ελλάδα και την Ουκρανία. Ανάμεσα στην Ιστορία και το Σήμερα. Ανάμεσα στην ιδέα της Ελευθερίας και την ανάγκη να την υπερασπιστούμε».
Η πρόταση για το μνημείο έχει κατατεθεί άτυπα σε ελληνικούς πολιτικούς και διπλωματικούς κύκλους. Αν υπάρξει πολιτική βούληση, μπορεί να αποκτήσει επίσημη μορφή. Ο γλύπτης πάντως δηλώνει έτοιμος.
