ΠΑΣΧΑΛΗΣ ΠΕΧΛΙΒΑΝΗΣ
Η Ματαιοδοξία του Καθήκοντος
Διπλωματία, γράμματα, δικτατορία στη ζωή του Χρήστου Ξανθόπουλου-Παλαμά
εκδ. Επίκεντρο, 2025, σελ. 240
Το βιβλίο του Πασχάλη Πεχλιβάνη εξετάζει τη ζωή και τη σταδιοδρομία ενός από τους πιο αγνοημένους και ίσως παρεξηγημένους λειτουργούς της ελληνικής διπλωματίας της πρόσφατης ιστορίας μας. Ο Xρήστος Ξανθόπουλος-Παλαμάς, γόνος μεγαλοαστικής οικογένειας του Mεσολογγίου και μικρανιψιός από την πλευρά της μητέρας του του Kωστή Παλαμά, το επώνυμο του οποίου προσέθεσε στο πατρικό του προς τιμήν του μεγάλου ποιητή, άνθρωπος με υψηλή παιδεία και βαθιά λογοτεχνική καλλιέργεια και αναζητήσεις, εντάχθηκε αμέσως μετά την αποφοίτησή του από τη Nομική Σχολή Aθηνών –την άνοιξη του 1929– στο διπλωματικό σώμα, το οποίο έμελλε να υπηρετήσει για πάνω από τέσσερις δεκαετίες. Στο βιβλίο ξεδιπλώνεται η πορεία και εξέλιξη του Ξανθόπουλου-Παλαμά, από τη θέση του διπλωματικού ακολούθου έως εκείνη του υπουργού Εξωτερικών. Εκτίθενται με λεπτομέρειες oι θέσεις που πήρε και oι δράσεις που ακολούθησε σε μια σειρά κρίσιμων για την Ελλάδα θεμάτων, από τη γέννηση του Ψυχρού Πολέμου έως την εξέλιξη του κυπριακού ζητήματος, τα οποία τον απασχόλησαν σε όλη την καριέρα του.
Ξεκινώντας από τον Φεβρουάριο του 1952, οπότε ο Ξανθόπουλος-Παλαμάς σε επιστολή του προς τον τότε υπουργό Εξωτερικών Σοφοκλή Βενιζέλο προτείνει το Κυπριακό να καταστεί ευρωπαϊκό ζήτημα, μέσω μιας μεταβατικής λύσης ευρωπαϊκής εποπτείας της Κύπρου, για λίγα χρόνια, που θα την ακολουθούσε δημοψήφισμα, θα αποδειχθεί διορατικός στις προβλέψεις του, ιδιαίτερα στη διαπίστωση ότι «εθνικώς συμφέρουσα και επιβεβλημένη οδός ήτο η άγουσα προς την ένωσιν διά συνεννοήσεως με την Tουρκίαv», λύση για την οποία η Ελλάδα έπρεπε να αντιμετωπίσει θετικά το ενδεχόμενο ανταλλαγμάτων προς την Tουρκία (σ. 149).
Οσο για τον δυτικό κόσμο μέσα στο πλαίσιο του Ψυχρού Πολέμου και τη θέση της Eλλάδας σε εκείνον, ο Ξανθόπουλος-Παλαμάς διέκρινε έλλειψη σύγκλισης ανάμεσα στις ευρωπαϊκές χώρες σχετικά με τον τρόπο επίτευξης της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Εντόπιζε επίσης στο δυτικό στρατόπεδο αμέλεια ως προς τη διαφώτιση των λαών και την αντιμετώπιση του κομμουνισμού στο πεδίο των ιδεών, ενώ o ίδιος υιοθετούσε τη «ρεαλιστική» σχολή όσον αφορά τις διεθνείς σχέσεις της Ελλάδας, πιστεύοντας ότι ο ελληνικός συναισθηματισμός έπρεπε να πάψει να ξεχωρίζει τους ξένους σε φιλέλληνες και μισέλληνες: «Φίλοι μας είναι όσoι ωφελούν την Ελλάδα, αντίπαλοί μας όσoι τη ζημιώνουν» (σ. 124).
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η παρουσίαση από τον Πεχλιβάνη των θέσεων του Ξανθόπουλου-Παλαμά σχετικά με τις ελληνικές πολιτικές εξελίξεις, καθώς βρέθηκε να υπηρετεί τόσο στις κυβερνήσεις Καραμανλή και Γ. Παπανδρέου όσο και στη διάρκεια της δικτατορίας. Τονίζεται ότι συμβούλεψε τον Γ. Παπανδρέου να πραγματοποιήσει την επίσημη επίσκεψη στη Μόσχα το 1965 –κάτι πολύ αμφιλεγόμενο τότε– καθώς και ότι φαινόταν να αποδέχεται την ειλικρίνεια του Γεωργίου Παπαδόπουλου για μια αργή αλλά σταθερή επαναφορά της χώρας στη δημοκρατία, αμφιβάλλοντας όμως για το πόσο είχε εκείνος τη δύναμη να την επιβάλει. Ακόμη, ήταν πεπεισμένος για το αναγκαίο της «λύσης Καραμανλή» για την αποκατάσταση της δημοκρατίας. Οπως σημειώνει ο Πεχλιβάνης (σ. 207), η αντίληψη για το καθήκον έναντι του κράτους έπαιξε κομβικό ρόλο στη συνεργασία του Ξανθόπουλου-Παλαμά με τη δικτατορία ως υφυπουργού Εξωτερικών. Ωστόσο υπήρχε το αίσθημα της προσωπικής ματαιοδοξίας και επιδίωξης μιας επιβράβευσης «για την μακρά υπηρεσία του στα συμφέροντα της πατρίδας του» (σ. 209).
Αναμφίβολα η λαμπρότερη –αλλά και πλέον αμφιλεγόμενη– ώρα του Ξανθόπουλου-Παλαμά ήταν η ανάληψη του υπουργείου Εξωτερικών στη βραχύβια κυβέρνηση Μαρκεζίνη τoν Oκτώβριο 1973 με σκοπό τη μετάβαση προς την αποκατάσταση της δημοκρατίας. Τα ζητήματα που αντιμετώπισε –από την πλήρη επαναλειτουργία του μηχανισμού σύνδεσης Ελλάδας – EOK έως το αμερικανικό αίτημα για τη χρήση των βάσεων και του εναέριου χώρου της Ελλάδας για τον στρατιωτικό εφοδιασμό του Ισραήλ στον πόλεμο του Γιομ Κιπούρ, με την άρνηση εκ μέρους του οποιασδήποτε παραχώρησης χωρίς απτά ανταλλάγματα εκ μέρους των Αμερικανών– ήταν πολυσύνθετα και πολύπλοκα. Αλλωστε ο βίος της μεταβατικής κυβέρνησης ανακόπηκε από το πραξικόπημα του Ιωαννίδη.
Ηταν το τέλος της σταδιοδρομίας του Ξανθόπουλου-Παλαμά. Παρότι στη Μεταπολίτευση απέφυγε τη δίωξη για εσχάτη προδοσία ως συνεργάτης του δικτατορικού καθεστώτος, το ψυχολογικό βάρος της περιόδου εκείνης τον ακολούθησε έως τον θάνατό του τον Ιανουάριο 1977.
Η θητεία του στις κυβερνήσεις των συνταγματαρχών ήταν ένα βαρύ ψυχολογικό φορτίο, που κουβάλησε έως το τέλος της ζωής του.
Το βιβλίο του Πεχλιβάνη αποτελεί μια πολύτιμη συνεισφορά στη γνώση της προσωπικότητας ενός μάλλον παρεξηγημένου διπλωμάτη και συγγραφέα, που τον χαρακτήριζε η «ματαιοδοξία του καθήκοντος», αλλά παράλληλα αποτελεί και ένα σύμβολο για το πώς θα πρέπει να σκέπτονται οι άνθρωποι που καταλαμβάνουν αξιώματα παρόμοια με εκείνα του Ξανθόπουλου-Παλαμά.
*Ο κ. Ιωάννης Τζώρτζης είναι Teaching Fellow στο University of Birmingham.
