Η γραφιστική του δρόμου είναι ακόμα ζωντανή, συνεχίζοντας πεισματικά να εμφανίζεται μέσα στους νέους ψηφιακούς μας κόσμους. Φτιαγμένη στο χέρι από αυτοδίδακτους σχεδιαστές χωρίς επίσημη παιδεία, απλώνεται σε ένα παγκόσμιο δίκτυο και κερδίζει πάντα το επικοινωνιακό στοίχημα με την αμεσότητα, την αυθεντικότητα και την απρόσμενη εικαστική της δύναμη. Αγνοεί τις ακαδημαϊκές διδαχές και τους νόμους που διέπουν τον σχεδιασμό των γραμμάτων. Δίχως φίλτρα και παρεμβολές, γίνεται φωνή όλων εκείνων που δεν έχουν άλλα μέσα πέραν μιας χαρτονένιας επιφάνειας, ενός πινέλου και λίγων χρωμάτων.
Στη χώρα μας, οι λίγες χειροποίητες εμπορικές επιγραφές που ακόμα επιβιώνουν (συχνά ξεχασμένες σε κοινή θέα) θυμίζουν τη δόξα μιας λαϊκής τέχνης που κάποτε άκμασε. Κάποιοι μανάβηδες (και όχι μόνο στην Ελλάδα) ακόμα γίνονται τεχνίτες καλλιγράφοι, σχεδιάζοντας με παιχνιδιάρικα στοιχεία και χοντρούς μαρκαδόρους τις τιμές στα ταμπελάκια των προϊόντων. Στη Δυτική Αφρική, τα κομμωτήρια και τα ραφτάδικα δεν έχουν σταματήσει να κοσμούνται με ακαταμάχητες «αφελείς» τοιχογραφίες και, στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, οι αφίσες δρόμου της πάλης Lucha Libre στο Μεξικό και της μουσικής Chicha στο Περού ηλεκτρίζουν τους τοίχους. Οσο για τα λεωφορεία και τα φορτηγά της Ινδίας, αυτά αποτελούν κινητές ασκήσεις χειρωνακτικού τυπογραφικού σχεδιασμού.
Μια παρόμοια περίπτωση vernacular art –τοπικής λαϊκής τέχνης– συναντάμε και στην Καραϊβική, στους δρόμους του Κίνγκστον της Τζαμάικας, όπου η μουσική σκηνή της dancehall έχει στήσει εδώ και σχεδόν μισό αιώνα τη δική της γραφιστική γλώσσα. Ενα θορυβώδες πλήθος από αφίσες, φυλλάδια και επιγραφές αυτής της τοπικής τζαμαϊκανής κουλτούρας έρχεται στο φως σε μια πρόσφατη έκδοση της Rizzoli Universe με τίτλο «Art of Dancehall: Flyer and Poster Designs of Jamaican Dancehall Culture». Εκεί, μέσα σε 224 πολυτελείς σελίδες, παρελαύνουν μερικά διόλου πολυτελή έντυπα.
Την έκδοση υπογράφει και επιμελείται ο Walshy Fire, μέλος των Major Lazer, ενός αμερικανικού τρίο που γράφει ηλεκτρονική ποπ με τζαμαϊκανή ψυχή. Οπως είχε δηλώσει το 2013, «ο μόνος μου στόχος σε αυτό το συγκρότημα είναι να ξαναφέρω λίγη φήμη και διεθνή αναγνώριση στη ρέγκε και στην dancehall».
Η dancehall, παρακλάδι της ρέγκε που συνδέθηκε με τα πάρτι σε νυχτερινά κέντρα ή άλλους, αυτοσχέδιους χώρους, υπήρξε αμιγώς μουσική χορού και μαζικής διασκέδασης. «Ορισμένα είδη μουσικής είναι βαθιά συνδεδεμένα με συγκεκριμένους χώρους. Για το R&B είναι τα κλαμπ, για το hip hop τα jams (η αυθόρμητη συνάντηση και σύμπραξη μουσικών) και για τη ρέγκε οι αίθουσες χορού – τα dance halls. Στην Τζαμάικα, αυτοί οι άτυποι χώροι έγιναν ο χτύπος της καρδιάς της κουλτούρας», διαβάζουμε στην έκδοση, που αναδεικνύει τους πρωταγωνιστές της, τους χώρους και τα διάσημα sound systems της (δηλαδή τους djs, τα μηχανήματα και τη δισκοθήκη τους), όπως το Killamanjaro και το Carib Continental Club.
Παρακλάδι της ρέγκε, η dancehall συνδέθηκε με τα πάρτι σε νυχτερινά κέντρα ή άλλους, αυτοσχέδιους χώρους, υπήρξε αμιγώς μουσική χορού και μαζικής διασκέδασης.
Κάνοντάς του ειδική μνεία, η έκδοση αναφέρει και τον αυτοδίδακτο γραφίστα Ντένζιλ Νάαρ, γνωστό και ως Sassafrass, με τον οποίο ο Walshy είχε συζητήσεις για τον σχεδιασμό του εξωφύλλου του βιβλίου του, πριν από τον θάνατο του Sassafrass το 2022. Η χαρακτηριστική, αιχμηρή bubble writing του (γραφή με «φουσκωτά» γράμματα) έγινε σήμα κατατεθέν της τζαμαϊκανής οπτικής ταυτότητας στις δεκαετίες ’80 και ’90. Οι αφίσες του μοιάζουν να ανακοινώνουν το κάθε πάρτι, την κάθε συναυλία λες και πρόκειται για κάτι που δεν γίνεται να χάσεις – «είναι αντικείμενα από μια εποχή που κάθε βραδιά υποσχόταν μια αξέχαστη εμπειρία», σημειώνει ο Walshy Fire.
Σαν σταρ του σινεμά
Οσο για τους πρωταγωνιστές της βραδιάς, αυτοί παρουσιάζονται ως ήρωες, ως μεγάλοι σταρ. «Στην Τζαμάικα, ένα φυλλάδιο για ένα χορό ήταν σαν αφίσα ταινίας. Συχνά η διάταξη και ο τόνος του μιμούνται τις διαφημιστικές αφίσες ταινιών της εποχής: όλοι οι συμμετέχοντες είχαν ρόλους με “στάτους” ηθοποιού, τα ονόματα των πάρτι ήταν παρμένα από το Χόλιγουντ. “Octobofus Productions Presents…” – μπορούσες να καταλάβεις ότι είχαν εμπνευστεί πολύ από τις αμερικανικές αφίσες ταινιών». Υπήρχε όμως και αυτοσαρκασμός: oι διοργανωτές συχνά απέδιδαν στους καλλιτέχνες αστεία παρατσούκλια ή βιβλικούς χαρακτηρισμούς, ενώ σε κάποια έντυπα η ασφάλεια της εκδήλωσης περιγράφεται χιουμοριστικά ως «ασφάλεια ρωσικού στυλ» ή «ασφάλεια FBI».
Από τη δεκαετία του ’80 και μετά η κουλτούρα του dancehall ταξιδεύει παντού στον κόσμο: γίνεται δημοφιλής στις Ηνωμένες Πολιτείες, στον Καναδά – έως και στην Ιαπωνία. Ηταν όμως στην Αγγλία (και κυρίως στο Λονδίνο και συγκεκριμένα στη γειτονιά του Μπρίξτον) όπου μεταλαμπαδεύτηκε σε κάτι αληθινά οργανωμένο και μεγάλο. Μια ολόκληρη νέα γενιά Τζαμαϊκανών-Βρετανών έγραψαν εκεί τη δική τους μουσική ιστορία, δημιουργώντας το λεγόμενο UK Soundsystem, που τη δεκαετία του ’90 συνδύασε τους ρυθμούς και τα φωνητικά του dancehall με άλλες κουλτούρες του περιθωρίου και των δρόμων της Βρετανίας, από το hip hop έως το drum & base.
Στην έκδοση θαυμάζουμε και ένα κειμήλιο από τις καταβολές αυτού του βρετανικού φαινομένου, ένα σχεδόν «μη σχεδιασμένο» πορτοκαλί φυλλάδιο με γράμματα Helvetica που διαφημίζει την πρώτη εμφάνιση «απευθείας από την Τζαμάικα» της Sister Nancy (η οποία ερμήνευσε το εμβληματικό «Bam Bam», ένα διαμάντι τζαμαϊκανού μινιμαλισμού). Στο κάτω μέρος του εντύπου διαβάζουμε: «Χάσε το και μετά βάλ’ τα με τον εαυτό σου».
«Με ορισμένα από αυτά τα φυλλάδια γινόμαστε μάρτυρες της πρώτης επίσκεψης Τζαμαϊκανών καλλιτεχνών στην Αμερική, στον Καναδά ή στο Ηνωμένο Βασίλειο. Βλέπουμε το όνομά τους αναγραμμένο σε μια αφίσα, και ενίοτε εμφανίζονται ως support act για άλλους καλλιτέχνες. Και πρόκειται για πρόσωπα που αργότερα θα εξελιχθούν σε παγκόσμια μουσικά μεγαθήρια», σχολιάζει ο Walshy Fire σε συνέντευξή του στο Mixmag.
Παράλληλα όμως με το έργο του Fire, ένα άλλο σημαντικό βιβλίο που αναδεικνύει αυτή την τοπική γραφιστική κληρονομιά είναι το «Serious Things a Go Happen: Three Decades of Jamaican Dancehall Signs» της Maxine Walters (Hat & Beard Press, 2016). Η Walters, μια διακεκριμένη Τζαμαϊκανή παραγωγός και σκηνοθέτις, έχει συγκεντρώσει τα τελευταία χρόνια μια τεράστια συλλογή περίπου 4.000 τέτοιων πινακίδων δρόμου (στην έκδοση παρουσιάζει 200 εξ αυτών), όλες τους διαφημίσεις τοπικών bashments (τοπικός ιδιωματισμός για τα μεγάλα πάρτι) που πραγματοποιούνταν σε μπαρ, παραλίες – ακόμη και στις αυλές των σχολείων.
Σε κριτική του για αυτό το βιβλίο, ο βραβευμένος με Man Booker το 2016 Τζαμαϊκανός συγγραφέας και κριτικός Μάρλον Τζέιμς είχε γράψει τα εξής, παραλληλίζοντας την κουλτούρα του δρόμου της Τζαμάικας με αυτήν των δρόμων της αμερικανικής μητρόπολης: «Αν η οπτική γλώσσα του hip hop είναι το γκράφιτι, τότε η οπτική γλώσσα του dancehall είναι η επιγραφή, η αφίσα της εκδήλωσης – η ειδοποίηση ότι “μεγάλα πράγματα συμβαίνουν πιο κάτω στον δρόμο”. To γκράφιτι σηματοδοτεί τον ίδιο τον καλλιτέχνη, ενώ η dancehall επιγραφή σηματοδοτεί ένα γεγονός. Το ένα είναι κυρίως έκφραση, ενώ το άλλο κυρίως επικοινωνία. Και οι δύο όμως είναι μορφές τέχνης που αναδύθηκαν από το μηδέν, χωρίς σχεδόν κανένα προηγούμενο, και αμφότερες παραμένουν η μοναδική τέχνη σε κάθε είδος που αντανακλά την αίσθηση του ήχου του εκάστοτε είδους. Τέχνη του δρόμου, τέχνη περιθωρίου, αλλά πάνω απ’ όλα τέχνη εκτός νόμου».
Σπάνια κειμήλια μιας γόνιμης καθημερινής τυπογραφίας της ανάγκης, τα προωθητικά έντυπα του dancehall γίνονται κιβωτός μιας πολύχρωμης τοπικής κουλτούρας που κατέκτησε τον πλανήτη και μέσα στην ανέχεια και στο περιθώριο έλαμψε σαν χρυσός, όπως συνέβη –και συμβαίνει ακόμα– και στις τόσες άλλες περιπτώσεις λαϊκού ντιζάιν. «Είναι παγκόσμιο φαινόμενο», μας λέει ο Walshy Fire στη σύντομη κουβέντα που κάνει μαζί μας στο Ινσταγκραμ, ενώ συμπληρώνει περιεκτικά: «Είναι αυτό που κάνουν οι άνθρωποι όταν δεν υπάρχουν γύρω τους μηχανές».
Αξίζει να θυμίσουμε και κάτι που είχε γράψει ο μάστορας της γιγαντοαφίσας του κινηματογράφου Γιώργος Βακιρτζής, αναφερόμενος στις λαϊκές μας επιγραφές: «Το έργο αυτό, φύσει πραγματικό, γίνεται ουσία και θέα φανταστικό. Και αυτό ονομάζεται σε όλες τις γλώσσες του κόσμου ποίηση».
