Πέρα από τα μεγάλα κατοικημένα νησιά του Αιγαίου, απλώνεται η σιωπηλή επικράτεια των βραχονησίδων. Κουκκίδες γης που ξεμυτίζουν από τη θάλασσα, συχνά ξεχασμένες, συμπυκνώνουν την άγραφη ιστορία του Αρχιπελάγους: μια ιστορία πειρατών και μοναχών, ναυαγίων, μοναδικών βιότοπων, μοναχικών φάρων, θρύλων και φαντασμάτων. Με τόσες ενδιαφέρουσες όψεις, ο όρος «βραχονησίδες» μάλλον τις υποβιβάζει. Oπως έχει επισημάνει ο νησιολόγος Γεώργιος Γιαγκάκης, ο όρος είναι εσφαλμένος, καθώς δεν πρόκειται για απλούς βράχους, αλλά για τόπους με οικολογικό και εθνικό ενδιαφέρον, που συχνά φιλοξένησαν ανθρώπινη δραστηριότητα. Το παρόν αφιέρωμα επιχειρεί μια γνωριμία με δέκα από αυτούς τους μυστηριώδεις «άγνωστους» του Αιγαίου.
Καλόγεροι
Τα Μετέωρα του Αιγαίου
Μεσοπέλαγα, 23 μίλια βορειοανατολικά της Ανδρου και 27 δυτικά της Χίου, ορθώνονται δύο ηφαιστειογενείς βράχοι, οι Καλόγεροι. Ο Μεγάλος Καλόγερος, ύψους 36,5 μέτρων, και ο Μικρός, σε απόσταση 1.400 μέτρων, συνθέτουν ένα επιβλητικό τοπίο. Η ιστορία τους, με αναφορές από τον Στράβωνα, συνδέεται με ένα ασκητήριο, όπου κατά την παράδοση και τους θρύλους ζούσαν μοναχοί που σφαγιάστηκαν από πειρατές. Το 1920 τοποθετήθηκε στη νησίδα αυτόματος φάρος και το 1940 φιλοξενούσε έξι κατοίκους. Κατά την Κατοχή, οι Γερμανοί κατασκεύασαν αποθήκες, ερείπια των οποίων σώζονται μαζί με θραύσματα από οβίδες που μαρτυρούν τη χρήση του βράχου ως πεδίου βολής. Σήμερα, ένας μεταλλικός φάρος πάνω του εξακολουθεί να ανάβει.
Σύρνα
Θαλάσσιο σταυροδρόμι
Νοτιοανατολικά της Αστυπάλαιας, η Σύρνα αναδύεται ως ξεχασμένος κόμβος των αρχαίων θαλάσσιων δρόμων. Αρχαιολογικά ευρήματα μαρτυρούν οχυρωμένο οικισμό που ήλεγχε τον στρατηγικό διάδρομο Κυκλάδων – Δωδεκανήσων. Η ακμή της ήρθε τη Ρωμαϊκή εποχή, με δύο ναυάγια της περιόδου του Διοκλητιανού να επιβεβαιώνουν τη χρήση της ως σταθμού ανεφοδιασμού. Σε νεότερους χρόνους, ενοικιαζόταν για κτηνοτροφία και διέθετε ασβεστοκάμινο. Η ευρύτερη περιοχή της Μαλτεζάνας ήταν διαβόητο καταφύγιο πειρατών. Το 1946, ένα πλοίο με Εβραίους πρόσφυγες ναυάγησε εκεί, με τους λιγοστούς κατοίκους να διασώζουν τους επιζώντες.
Κανδελιούσσα
Σιωπηλό οθωμανικό φως
Δυτικά της Νισύρου, η Κανδελιούσσα φιλοξενεί έναν φάρο-τεκμήριο αυτοκρατορικού ελέγχου. Κατασκευάστηκε το 1890 από τη «Γαλλική Εταιρεία Οθωμανικών Φάρων», που εκσυγχρόνισε το δίκτυο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η γοητευτική λιθόχτιστη κατασκευή σχεδιάστηκε για μόνιμη ανθρώπινη παρουσία σε ένα από τα πιο απομονωμένα σημεία του Αιγαίου. Η ιστορία του αντανακλά τις γεωπολιτικές ανακατατάξεις: από οθωμανικός έγινε ιταλικός, γερμανικός και τελικά ελληνικός το 1948. Λειτούργησε ως επιτηρούμενος μέχρι το 1982, οπότε και αυτοματοποιήθηκε.
Ζουράφα
Ακρίτας του Βορρά
Η Ζουράφα ή Λαδοξέρα, ανατολικά της Σαμοθράκης, είναι το βορειοανατολικότερο άκρο της ελληνικής θαλάσσιας επικράτειας, μια μικροσκοπική ξέρα με τεράστια γεωστρατηγική σημασία, με τον αυτόματο μεταλλικό φανό της να στέκεται πάνω της σαν εθνικό σύμβολο. Η σημασία της είναι τέτοια που η Τουρκία την έχει εντάξει στις «γκρίζες ζώνες». Η ιστορία της χάνεται στους αιώνες, με αναφορές σε χάρτες από τον 16ο αιώνα. Ο λόγιος Νικόλαος Φαρδύς, το 1897, κατέγραψε «ίχνη αρχαίων κτισμάτων στα βυθισμένα μέρη της», υποστηρίζοντας ότι είναι λείψανο αρχαίων νησιών που καταποντίστηκαν.
Στα ανατολικά της Σαμοθράκης, η Ζουράφα ή Λαδοξέρα είναι το βορειοανατολικότερο άκρο της ελληνικής θαλάσσιας επικράτειας, μια μικροσκοπική ξέρα με τεράστια γεωστρατηγική σημασία.
Ανυδρος (Αμοργοπούλα)
Μυστηριώδης νήσος
Στο κέντρο ενός θαλάσσιου τριγώνου μεταξύ Αμοργού, Σαντορίνης και Αστυπάλαιας, βρίσκεται η Ανυδρος ή Αμοργοπούλα, που ο Δημήτρης Αθανασούλης, διευθυντής της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων, ονόμασε «μυστηριώδη νήσο». Η ανθρώπινη παρουσία πάνω της εντοπίζεται από τα προϊστορικά χρόνια έως τον Μεσαίωνα. «Η κουκκίδα γης στο απέραντο γαλάζιο του Αιγαίου κατείχε κομβική θέση στους θαλάσσιους δρόμους και, παρότι αφιλόξενη, τεκμηριώσαμε ότι χρησιμοποιήθηκε ως σταθμός και σημείο ελέγχου ήδη από τη νεολιθική και πρωτοκυκλαδική περίοδο», έγραψε πριν από λίγους μήνες στην «Κ» ο Δ. Αθανασούλης. Τον Φεβρουάριο του 2025, μετά την έντονη τοπική σεισμική δραστηριότητα, εγκαταστάθηκε στο νησί σεισμογράφος. Υπήρξε και τόπος ναυαγών, όταν το 1861 βούλιαξε στα βράχια της το εμπορικό πλοίο «Ουρανία», που ταξίδευε από την Τεργέστη προς την Κάλυμνο και τη Σύμη. Οι ελάχιστοι επιζώντες, προτού διασωθούν από ένα αμοργιανό σκάφος, έμειναν για τρεις ημέρες στο νησί, τρώγοντας σαλιγκάρια και χόρτα.
Κατά την Κατοχή, οι Γερμανοί κατασκεύασαν αποθήκες στους Καλόγερους, ενώ η Σύρνα και η Ανυδρος από την αρχαιότητα ήταν σταθμοί ανεφοδιασμού για τους ταξιδευτές της Μεσογείου.
Αντίμηλος
Το ηφαίστειο των αιγάγρων
Δυτικά της Μήλου, η Αντίμηλος, γνωστή στους ντόπιους ως Ερημόμηλος, είναι ένα νησί-ηφαίστειο με έναν ανενεργό κρατήρα, που στέκεται 761 μέτρα πάνω από τη θάλασσα. Στην αρχαιότητα ονομαζόταν Εφυρα, δηλαδή «σκοπιά», καθώς η στρατηγική της θέση επέτρεπε την εποπτεία μεγάλου μέρους του πελάγους. Αν και σήμερα ακατοίκητη, ίχνη από αλώνια, επεξεργασμένοι οψιανοί και χάλκινες αιχμές βελών μαρτυρούν ανθρώπινη παρουσία από την προϊστορική εποχή. Η Αντίμηλος είναι ένας τόπος άγριας, προστατευόμενης φύσης, ενταγμένος στο δίκτυο Natura 2000, μοναδικό καταφύγιο για ένα σπάνιο είδος αιγάγρου, το Capra aegagrus pictus, που μοιάζει με τον κρητικό αίγαγρο, καθώς και για την ενδημική οχιά της Μήλου.
Πιπέρι Σερίφου
Το καλαπόδι της θάλασσας
Βόρεια της Σερίφου και νοτιοανατολικά της Κύθνου, το ακατοίκητο Πιπέρι, γνωστό στους ναυτικούς και ως Καλαπόδι, είναι αμέσως αναγνωρίσιμο λόγω της «τριγωνικής» του όψης με τις απότομες κλίσεις – εξ ου και το τοπωνύμιο «καλαπόδι», που του απέδωσαν οι ναυτικοί. Οσο για το επίσημο όνομά του, αυτό οφείλεται στον Ενετό φεουδάρχη Piperi, που το περιέλαβε στην ιδιοκτησία του στις αρχές του 13ου αιώνα. Οι απόκρημνοι γκρεμοί του, που το καθιστούν δυσπρόσιτο, προσφέρουν καταφύγιο σε αρπακτικά πουλιά. Μια τραγική σελίδα γράφτηκε στα νερά του το 1829, όταν ο λόγιος του Γένους, Κωνσταντίνος Βαρδαλάχος, ναυάγησε και πνίγηκε εκεί. Σήμερα, το Πιπέρι, αναγνωρισμένο από το 2000 ως τόπος ιδιαίτερου φυσικού κάλλους, αποτελεί μέρος του προστατευόμενου δικτύου Natura 2000.
Φανάρι Σύρου
Λησμονημένος γίγαντας
Η Δίδυμη (ή Διδύμη ή Γαϊδουρονήσι ή Φανάρι) αποτελεί έδρα του ιστορικού φάρου της Ερμούπολης. Στέκεται 29 μέτρα πάνω από το έδαφος και 68 μέτρα πάνω από τη θάλασσα, και θεμελιώθηκε το 1834 σε σχέδια του Βαυαρού Γιόχαν Ερλάχερ. Υπήρξε ο πρώτος φάρος της Ελληνικής Πολιτείας και είναι ο ψηλότερος του φαρικού μας δικτύου, με τη λαϊκή παράδοση να λέει πως η λάμψη του έφτανε στη Σμύρνη. Δυστυχώς, αυτό το ναυτικό σύμβολο της σπουδαίας «πόλης του Ερμή» τα τελευταία χρόνια έχει αφεθεί στη μοίρα του και χρήζει άμεσης συντήρησης.
Ασπρονήσι
Πέρασμα- φάντασμα
Πάνω από ένα μίλι ΝΑ από τον κάβο «Φώκιες» της Σύρου, στέκεται το Ασπρονήσι ή Ασπρο – ένα μικρό νησάκι που σηματοδοτεί κρίσιμα ναυτικά περάσματα και το οποίο αποτελούσε διαχρονικά σημείο αναφοράς για τον θαλασσινό ταξιδευτή. Ερημο, με τα ερείπια δύο πέτρινων κελιών, ενός μικρού πέτρινου φάρου και ενός νταμαριού που λειτούργησε εκεί τη δεκαετία του ’80, σήμερα μοιάζει με στοιχειωμένο τόπο που κατοικείται από γλάρους. Στην ανατολική του όψη, έχει απότομους γκρεμούς ύψους 50 μέτρων, ενώ σε υφάλους στη δυτική πλευρά του είχαν προσκρούσει δύο μεγάλα ατμόπλοια στα τέλη του 19ου αιώνα. Δύο ακόμη ναυτικά ατυχήματα καταγράφηκαν εκεί κατά τον 20ό αιώνα, του ατμόπλοιου «Μήλος» της Ελληνικής Ατμοπλοΐας το 1937 και του «Ερμούπολις» των Αδελφών Φουστάνου το 1954.
Νάτα
Η σημασία ενός βράχου
Ο «πατέρας» του σύγχρονου φαρικού μας δικτύου, ο Ερμουπολίτης αντιναύαρχος Στυλιανός Λυκούδης, αιτείται το καλοκαίρι του 1912 προς το «Υπουργείο επί των Ναυτικών» όπως τοποθετηθεί φανός στη βραχονησίδα της Νάτας, στα ανοιχτά της Σύρου. Το επόμενο καλοκαίρι έγινε η τοποθέτηση μιας «σιδηρόπλεκτου κατασκευής επί τετραγώνου θυλακίου», και έκτοτε αυτό το μικροσκοπικό νησάκι που μοιάζει με ορμητήριο πειρατών, φωτίζεται. Λίγα χρόνια νωρίτερα, το 1887, είχε ναυαγήσει εκεί ένα ρωσικό ατμόπλοιο που μετέφερε προσκυνητές στους Αγίους Τόπους. Σήμερα, η νησίδα που οι Συριανοί αποκαλούν «εξαμίλι», επειδή απέχει έξι ναυτικά μίλια από την Αζόλιμνο και τη Βάρη, στέκεται σαν πετρωμένο υποβρύχιο στη μέση της απόστασης ανάμεσα στη Σύρο και την Πάρο. Ζωντανεύει μόνο κατά τη δύση του ηλίου, όταν το μικρό φανάρι της αρχίζει να προειδοποιεί για τις ξέρες.
