Τη δεκαετία του ’90, η underground σκηνή της Αθήνας χτυπούσε παλμούς σε υπόγεια και σκοτεινά κλαμπ, τα οποία τότε ήταν τα κεντρικά σημεία συνάντησης όσων αναζητούσαν κάτι πέρα από το συνηθισμένο. Ο Γιώργος Φακίνος, γνωστός dj και ένας από τους πρωτεργάτες της σκηνής στην Ελλάδα, ήταν ήδη εκεί – πίσω από τα decks, πίσω από τα events, πίσω από τη μαγευτική ατμόσφαιρα πολλών από τα αξέχαστα αυτά πάρτι, με αποκορύφωμα το 2008, όταν δημιούργησε ένα καταφύγιο για κάθε μορφή εναλλακτικής έκφρασης, από το goth και το industrial μέχρι και το fetish.
Το θρυλικό «Second Skin», στην οδό Κωνσταντινουπόλεως στο Γκάζι, που έκλεισε οριστικά το 2019, ήταν η φυσική εξέλιξη μιας σκηνής που αναπτύχθηκε δυναμικά στην Ελλάδα ήδη από τα ’90s και η οποία σήμερα φαίνεται να έχει αλλάξει μορφή, χωρίς όμως να χάνονται ποτέ τα ίχνη της. «Μιλάμε για την τελευταία αναλογική δεκαετία. Χωρίς κινητά, σόσιαλ μίντια και online εφαρμογές. Αν ήθελες να βιώσεις κάτι θα το βίωνες μόνο μέσω της αληθινής εμπειρίας. Θα γνώριζες κόσμο έξω από το σπίτι σου, θα μάθαινες μουσική στα ίδια τα μαγαζιά», λέει σήμερα ο Γιώργος Φακίνος.
Οι «μουσικές φυλές» τότε, όπως χαρακτηρίζει τις διάφορες ομάδες δυναμικών ακροατών, που κινούνταν στο φάσμα της underground, «ήταν πολύ δυνατές και επηρέαζαν τις εξελίξεις, όχι μόνο στον ήχο, αλλά και στον κινηματογράφο και τη μόδα. Ανάλογα με το πού ανήκες πήγαινες και στα αντίστοιχα στέκια, για να συναντήσεις ανθρώπους που ήταν στο ίδιο μήκος κύματος με εσένα και να γνωρίσεις νέους». Σχεδόν σε κάθε περιοχή της Αθήνας, συνεχίζει, υπήρχε τουλάχιστον από ένα εναλλακτικό, underground καφέ και μπαρ, όπου ανήσυχοι νέοι δημιουργούσαν φανζίν, περιοδικά, ίδρυαν μπάντες κι έστηναν ένα σωρό αυτοσχέδιες εκδηλώσεις. «Σήμερα, κατά τη γνώμη μου, η εποχή μας είναι βαρετή, generic, χωρίς “χρώμα” και ταυτότητα. Παρ’ όλα αυτά, το underground θα υπάρχει πάντα ως δημιουργική έκφραση. Το ζήτημα είναι πόσο δυνατό και με νόημα θα το συναντάμε στην εκάστοτε εποχή», σχολιάζει.
Συζητώντας μαζί του, βλέπουμε ότι πέρα από το ότι πλέον τα συγκεκριμένα «σημεία συνάντησης» έχουν αραιώσει, κατά κάποιον τρόπο, ή, τουλάχιστον, δεν ανταποκρίνονται στα πρότυπα της δεκαετίας του ’90, παρατηρείται και μια αλλαγή στην ίδια την κουλτούρα της διασκέδασης: «Αυτό που παρατηρώ είναι πως το κλάμπινγκ –όπως το ξέραμε τουλάχιστον– αφορά πλέον συγκεκριμένες ηλικίες. Οι μιλένιαλ και η Gen X είναι οι γενιές που κλάμπαραν ανελέητα, βιώνοντας κυριολεκτικά τα πάντα σε καταστάσεις, ιστορίες και γεγονότα, φτάνοντας συχνά στα άκρα. Αντιθέτως, η Gen Z δεν έχει γαλουχηθεί με την κουλτούρα του κλάμπινγκ, επιλέγοντας άλλους τρόπους διασκέδασης. Πιστεύω ότι μια μεγάλη μερίδα αυτής της γενιάς αντάλλαξε τις αληθινές εμπειρίες με το σκρολάρισμα», επισημαίνει ο Γιώργος Φακίνος και συμπληρώνει ότι «από την άλλη, βέβαια, έχουμε και τους οικογενειάρχες που ανήκουν στο συγκεκριμένο ηλικιακό φάσμα (μιλένιαλ, Gen X), οι οποίοι θεωρούν πως πλέον δεν υπάρχει λόγος να βγαίνουν, λόγω του νέου lifestyle τους, με αποτέλεσμα οι “μάχιμοι clubbers” να μειώνονται ακόμη περισσότερο».
Ενα από τα χαρακτηριστικά που έχουν χαθεί από τη μαγεία και την ατμόσφαιρα των ’90s είναι, όπως μας τονίζει, «η ιεροτελεστία του κλάμπινγκ. Το ότι ήταν Τρίτη και σκεφτόσουν τι θα φορέσεις το Σάββατο, τι κομμάτι θα ακούσεις από τον dj και πώς θα το χορέψεις. Μήπως την επόμενη φορά που θα ακούσεις ένα τραγούδι, το οποίο δεν έχεις ιδέα ποιο είναι, αντί να ανοίξεις το Shazam για να μάθεις τον τίτλο του, να πας καλύτερα να ρωτήσεις αυτόν που παίζει μουσική;».
Δεν διστάζει να θίξει την απουσία ερωτισμού, σημειώνοντας ότι «λείπει το “παιχνίδι”, πάντα φυσικά μέσα στα όρια του σεβασμού του άλλου και της συναίνεσης».
Αυτό που αναγνωρίζει στην Gen Z είναι ότι ως γενιά ανεβάζει τον πήχυ της αισθητικής και του ντυσίματος στο underground goth, κάτι που παίζει σημαντικό ρόλο. «Σε αντίθεση με τους μεγαλύτερους σε ηλικία φαν της σκηνής, τα “babybats” (στην underground αργκό, είναι τα “γκοθάκια” της Gen Z) είναι σχεδόν όλα παιδιά με προσεγμένο και ξεχωριστό στυλ, φορώντας μάλιστα και ευφάνταστα ρούχα που δημιουργούν μόνοι τους. Τους περισσότερους από αυτούς δεν θα τους συναντήσετε στα στέκια που είπαμε παραπάνω, αλλά κυρίως σε συναυλίες, να δίνουν χρώμα στη νύχτα, ακόμη και αν κυριαρχεί το μαύρο στα χρώματά τους».
Νέο ύφος
Και ενώ ο Γιώργος Φακίνος συνεχίζει να κρατάει ζωντανό τον παλμό της σκηνής εδώ και 33 χρόνια, νέες μορφές αναδύονται, φέρνοντας φρέσκιες αισθητικές και ήχους που συνομιλούν με το παρελθόν, ορίζοντας το σημερινό underground. Μία από τις πιο χαρακτηριστικές παρουσίες της νέας γενιάς είναι η Valisia Odell, μέλος του ομώνυμου ηλεκτρονικού ντουέτου, η οποία πέρασε από το djing στο τραγούδι, μαγεύοντας το κοινό με τη βαθιά, αισθαντική φωνή της και την επιβλητική παρουσία της, κινούμενη κυρίως στο φάσμα των dark wave, minimal wave και dark electro.
Μπορεί να μην έζησε τα θρυλικά πάρτι των ’90s, όμως πιστεύει πως κάτι έχει επιβιώσει μέσα στα χρόνια από τη μαγεία εκείνης της εποχής. «Νομίζω ότι το πικ της underground κοινότητας που έζησα εγώ ήταν γύρω στα τέλη της δεκαετίας του 2010. Οι DIY χώροι ανθούσαν κι έβλεπες παντού την έντονη ανάγκη για έκφραση. Δεν υπήρχε στρατηγική, υπήρχε παρόρμηση. Συναυλίες σε υπόγεια, κολεκτίβες, εκθέσεις και πάρτι, τα οποία δεν ήξερες ποτέ πού θα σε βγάλουν».
Παρ’ όλα αυτά η Αθήνα σήμερα, όπως μας υπογραμμίζει η ίδια, φαίνεται να έχει μία ακόμη πιο ζωντανή και πολυσύνθετη underground μουσική σκηνή, η οποία ανθεί παράλληλα με την πληθώρα μουσικών ειδών όπως τα dark wave, πανκ, τέκνο, experimental, χιπ χοπ και τη μετεξέλιξή τους. «Μπορεί να παίρνει διαφορετικές μορφές, αλλά ποτέ δεν εξαφανίζεται. Ανήκει σε αυτούς που νιώθουν την ανάγκη να εκφραστούν έξω από το πλαίσιο του “καθιερωμένου” και της “νόρμας” και αυτό, ευτυχώς, δεν μπαίνει σε παύση», σημειώνει.
Δεν παραλείπει να κάνει λόγο για τις γυναίκες και τα queer άτομα, ανθρώπους που δεν ήταν και είναι απλώς μέλη της underground σκηνής, αλλά πρωτοστάτες της, μεταξύ των οποίων οι Sylvester, Divine, Marc Almond, Jane County κ.ά. «Αυτή ακριβώς είναι η έννοια του underground: να δημιουργείς έξω από τα κυρίαρχα πρότυπα και να βρίσκεις χώρο όταν δεν σου τον παραχωρούν», εξηγεί και προσθέτει ότι «βλέπουμε πλέον γυναίκες, non- binary και queer καλλιτέχνες να μη χωρούν απλώς, αλλά να ορίζουν τον χώρο, τη σκηνή και την αισθητική».
Υπάρχει «σπίθα»
Κατά την άποψή της, η έννοια του underground έχει αλλάξει, αλλά όχι απαραιτήτως προς κάτι κακό. «Είναι απλώς κάτι διαφορετικό. Από τη μία, υπάρχει η άμεση πρόσβαση μέσω των σόσιαλ μίντια, που κάνει τα πάντα λίγο πιο “εκτεθειμένα” και λιγότερο μυστηριώδη. Είμαστε πιο ψηφιοποιημένοι, πιο ορατοί, πιο κουρασμένοι. Από την άλλη, λόγω της ακρίβειας, οι DIY χώροι έχουν μειωθεί δραματικά», λέει και συμπληρώνει πως «είναι λογικό τα πάρτι των ’90s να μην εμφανίζονται σήμερα με την ίδια μορφή. Εκείνα λειτουργούσαν και ως αντίσταση πολιτική, αισθητική, κοινωνική. Σήμερα, πολλές φορές μοιάζουν με ένα φιλτραρισμένο throwback. Τώρα, για να διοργανώσεις underground πάρτι, πρέπει να καταθέσεις επιχειρηματικό πλάνο. Αλλά αυτό που δεν έχει αλλάξει (και δεν πρέπει να αλλάξει) είναι η ανάγκη του κόσμου για αυθεντική σύνδεση. Εκεί βρίσκεται ακόμα η σπίθα αυτού που ονομάζουμε “underground”».
Και ενώ μπορεί τα εγκαταλελειμμένα εργοστάσια, τα υπόγεια και οι μυστικές τοποθεσίες να έχουν δώσει τη θέση τους σε κτίρια με αρχιτεκτονικά κομψές εγκαταστάσεις, που διαθέτουν τμήματα εξυπηρέτησης κοινού και καλογυαλισμένα πατώματα πριν υποδεχθούν τους «ρέιβερς», καθώς επίσης σε μεγάλους ελεγχόμενους εξωτερικούς χώρους, η Valisia Odell λέει ότι «αυτό δεν είναι απαραιτήτως αρνητικό. Είναι απλώς μια άλλη πραγματικότητα, όπου η λέξη “underground” συχνά χρησιμοποιείται για να δώσει κύρος σε κάτι που έχει χάσει τον αυθορμητισμό του».
