ΓΕΝΙΚΟΝ ΠΡΟΞΕΝΕΙΟΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΕΝ ΣΜΥΡΝΗ
Προξενικά έγγραφα 1833-1912
Πρόλογος – επιστημονική εποπτεία: Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης
Εισαγωγή – επιμέλεια – σχόλια: Δημήτρης Καμούζης
Εκδ.: Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, 2025, σελ. 910
Η έκδοση του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, με έγγραφα του γενικού προξενείου της Σμύρνης από το 1833 έως το 1912, είναι πολύτιμο απόκτημα για όσους ενδιαφέρονται και ερευνούν την Ιστορία, όχι μόνον της Σμύρνης αλλά του μικρασιατικού ελληνισμού γενικότερα. Η Σμύρνη, το δεύτερο σημαντικότερο εμπορικό λιμάνι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, συνιστά μια περίπτωση ιδιαίτερου ενδιαφέροντος. Από τα τέλη του 19ου αιώνα, με την ανάπτυξη του λιμανιού, συγκέντρωσε το εμπόριο και την οικονομική ζωή της δυτικής Μικράς Ασίας, προσελκύοντας Ελληνες από τη μικρασιατική ενδοχώρα, αλλά και από το ανεξάρτητο ελληνικό βασίλειο, οι οποίοι δραστηριοποιήθηκαν οικονομικά στην περιοχή διατηρώντας την ελληνική τους υπηκοότητα. Στον 20ό αιώνα η πόλη γνώρισε πρωτοφανή οικονομική ανάπτυξη, με έντονη πνευματική και κοινωνική ζωή.
Οι υποθέσεις που απασχολούν τις προξενικές αρχές της περιοχής της Σμύρνης από το 1840 μέχρι και το τέλος του 19ου αιώνα αφορούν προξενικές υποθέσεις: περιπτώσεις επιβολής φόρου επιτηδεύματος σε Ελληνες πολίτες, συλλήψεις, φυλακίσεις, ανακρίσεις, δίκες, αυθαιρεσίες και βιαιοπραγίες εις βάρος Ελλήνων, σχετικά διαβήματα στις οθωμανικές αρχές, σχέσεις με άλλες προξενικές και τοπικές αρχές και άλλα στοιχεία πολύ χρήσιμα για να αποτιμήσει κανείς τις συνθήκες διαβίωσης στην περιοχή. Οι πίνακες με τη ναυτιλιακή κίνηση σε λιμάνια της περιοχής, που παρατίθενται από τους αρμόδιους προξένους, συνιστούν στοιχεία πολύτιμα για τη μελέτη της εμπορικής κίνησης μεταξύ των ελληνικών παραλίων και της Μικράς Ασίας. Χρήσιμα στοιχεία για την εκεί ελληνική παρουσία μπορεί να αντλήσει ο ερευνητής από τους καταλόγους Ελλήνων υπηκόων, αλλά και από τις αναφορές σχετικά με τη διεξαγωγή της οθωμανικής απο γραφής το 1905.
Στον 20ό αιώνα ο ρόλος των προξένων προσλαμβάνει μια νέα πολιτική χροιά. Ο εμπορικός και πολιτικός ανταγωνισμός των ευρωπαϊκών δυνάμεων, αλλά και η δυναμική των εξελίξεων στην ίδια την αυτοκρατορία, καθιστούν τα προξενεία στα μεγάλα εμπορικά κέντρα, όπως είναι τα λιμάνια της Σμύρνης και Θεσσαλονίκης, κέντρα πολιτικής επιρροής.
Το 1908 η νεοτουρκική επανάσταση σηματοδότησε νέα εποχή για την Οθωμανική Αυτοκρατορία και για τον ελληνισμό που ζούσε στην επικράτειά της. Οι βουλευτικές εκλογές έφεραν τους προξένους στο επίκεντρο των πολιτικών δρώμενων. Από τις προξενικές αναφορές μπορεί να παρακολουθήσει κανείς πτυχές των διεργασιών για την εκλογή Ελλήνων βουλευτών από τη Σμύρνη στην οθωμανική βουλή, διαπραγματεύσεις, διαφοροποιήσεις αλλά και αντιπαλότητες στο πλαίσιο της ίδιας της ελληνικής κοινότητας. Αποκαλυπτικές είναι οι αναφορές του γενικού προξένου Αρμάνδου Ποτέν, ο οποίος κλήθηκε να διαχειριστεί τις πολιτικές αντιπαραθέσεις αλλά και τον ανελέητο εμπορικό αποκλεισμό που επιβλήθηκε από τους νεότουρκους στο ελληνικό εμπόριο και στους Ελληνες πολίτες εξαιτίας του Κρητικού Ζητήματος από το 1909 μέχρι το 1911.
Είναι πάντα σκόπιμο, όταν διαβάζονται διπλωματικές αναφορές, όπως και τα δημοσιογραφικά δημοσιεύματα και τα απομνημονεύματα πρωταγωνιστών ιστορικών γεγονότων, να λαμβάνονται υπόψη η προσωπικότητα του συντάκτη, η γενικότερη εμπειρία του και το πνεύμα της εποχής. Πολύ χρήσιμα στο πνεύμα αυτό είναι τα βιογραφικά στοιχεία των προξένων που υπηρέτησαν στη Σμύρνη και παραθέτει, μεταξύ άλλων, στην εισαγωγή ο επιμελητής Δημήτρης Καμούζης.
Τα έγγραφα, προσεκτικά επιλεγμένα, σταματούν στο 1912. Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι δημιούργησαν νέα δεδομένα που επηρέασαν αποφασιστικά την παρουσία των Ελλήνων στη Μικρά Ασία. Η ένταση της βαλκανικής σύγκρουσης ενίσχυσε τις εθνικές διαχωριστικές γραμμές μεταξύ των κοινοτήτων, ριζοσπαστικοποίησε την τουρκική ηγεσία και προετοίμασε το έδαφος για την ανάφλεξη που έφερε ο Μεγάλος Πόλεμος. Με την κατάρρευση της πολυεθνικής Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η μοίρα του μικρασιατικού ελληνισμού συναρτήθηκε από την αντιπαράθεση ανάμεσα στο ελληνικό και στο αναδυόμενο τουρκικό κράτος.
*Η κ. Αικατερίνη Μπούρα είναι πρέσβειρα ε.τ.
