«Ιτε παίδες Ελλήνων» και «νυν υπέρ πάντων ο αγών»· οι δύο από τις πιο γνωστές φράσεις που ακούγονται στους «Πέρσες» του Αισχύλου και συναντάμε συχνά σε πύλες στρατοπέδων, επετειακούς λόγους αλλά και ως εργαλεία ενίσχυσης του εθνικού αισθήματος, με τρόπο που ενίοτε προσλαμβάνει στοιχεία ακροδεξιάς ρητορικής, είχαν φέρει δάκρυα στα μάτια των αριστερών εξόριστων του Αη Στράτη, το 1951, όταν ο Μάνος Κατράκης, στον ρόλο του Αγγελιοφόρου, άρχισε να τις απαγγέλλει, στη διάρκεια της πρώτης παράστασης, από πολιτικούς εξόριστους, που ανέβηκε στο νησί.
Μελετώντας το έργο του μεγάλου τραγικού, ο σκηνοθέτης Κωνσταντίνος Ντέλλας παρουσιάζει στο πλαίσιο του «Ολη η Ελλάδα ένας πολιτισμός» την παράσταση «Αισχύλου Πέρσες – Ο θρήνος των άλλων», συνδέοντας το αρχαίο κείμενο με την παράσταση του 1951, στο νησί του Αη Στράτη, έναν τόπο εκτοπισμού πολιτικών αντιφρονούντων από το 1929 έως το 1962.
«Δεν πρόκειται για μία αναβίωση της παράστασης», μας ξεκαθαρίζει από την αρχή, «ήθελα στο αρχαίο κείμενο να μπουν, απλώς, ψήγματα του κόσμου των εξόριστων, παρά το αντίθετο». Βασισμένος στη μετάφραση του Γιάννη Γρυπάρη, όπως και οι συντελεστές της παράστασης του 1951, μεταξύ των οποίων ήταν και ο Γιάννης Ρίτσος που είχε αναλάβει τη διδασκαλία του Χορού, ο Κωνσταντίνος Ντέλλας ανοίγει τρία χρονικά παράθυρα, μέσα από τα οποία αναδύεται ο τρόπος με τον οποίο βίωσαν οι εξόριστοι τις πρόβες της παράστασης, σκιαγραφώντας παράλληλα τα τραγικά ιστορικά γεγονότα της περιόδου.
«Πάντα παρατηρώ ως θεατής στους “Πέρσες”, ότι το κοινό συχνά χειροκροτάει όταν ακούγεται το “Ιτε παίδες Ελλήνων”. Εγώ προτίμησα να μην ακουστεί καθόλου στη δική μου παράσταση, αλλά να περιγραφεί από δύο ηθοποιούς, που ενσαρκώνουν τους εξόριστους θεατές, λέγοντας πώς ένιωσαν όταν η φράση έβγαινε από τα χείλη του Κατράκη», μας λέει ο σκηνοθέτης.
«Ενα κείμενο που η Δεξιά θεωρούσε εργαλείο στα χέρια της και το χρησιμοποίησε ως μέσο σωφρονισμού, αριστεροί πολιτικοί κρατούμενοι ζήτησαν να το ανεβάσουν», λέει ο σκηνοθέτης.
Ο λόγος για τον οποίο η κυβέρνηση Πλαστήρα επέτρεψε τότε στους εξόριστους να ανεβάσουν τους «Πέρσες», ήταν διότι, λίγα χρόνια πριν, το Εθνικό Θέατρο παρουσίασε το συγκεκριμένο έργο για να γιορτάσει την ένωση της Δωδεκανήσου με την Ελλάδα. «Είναι τρομερά ενδιαφέρον το πόσο ρευστά είναι τα πράγματα. Ενα κείμενο που η Δεξιά θεωρούσε εργαλείο στα χέρια της και το χρησιμοποίησε ως μέσο σωφρονισμού, αριστεροί πολιτικοί κρατούμενοι ζήτησαν να το ανεβάσουν», τονίζει ο κ. Ντέλλας και προσθέτει, «αυτό συνέβη γιατί η τραγωδία στον πυρήνα της δεν πραγματεύεται καμία αριστερά και δεξιά, αλλά υπαρξιακά και κυτταρικά ζητήματα. Το πώς έχει χρησιμοποιηθεί και οικειοποιηθεί η αρχαιότητα από εμάς, για να υποστηρίξουμε συγκεκριμένα πράγματα, είναι ένα άλλο ζήτημα».
Μία ακόμη παρέμβαση στο αρχαίο κείμενο σε σχέση με τον Αη Στράτη έρχεται λίγο πριν από το τέλος. Σύμφωνα με τον Κωνσταντίνο Ντέλλα, στο σημείο που ο Χορός ρωτάει τον Ξέρξη, «πού είναι οι στρατιώτες», οι δικοί τους άνθρωποι, έχοντας ηττηθεί από τους Ελληνες και ακούγονται δεκάδες περσικά ονόματα στρατηγών, οι συντελεστές της παράστασης θα φωνάξουν μια σειρά από ελληνικά ονόματα νεκρών, οι οποίοι θάφτηκαν σε ομαδικό τάφο στο νησί, την περίοδο της Κατοχής.
«Ενα σημείο προβληματισμού για εμένα ήταν ότι τα ονόματα που αναφέρονται στο αρχαίο κείμενο είναι μονάχα στρατηγών και όχι στρατιωτών. Βλέπουμε πόσα ονόματα απλών ανθρώπων χάνονται, πόσο αναλώσιμα είναι, ακόμη και στην επίσημη ιστορία. Αυτό αντανακλά το σήμερα και το τι γίνεται στον κόσμο, από τους ομαδικούς τάφους της εξορίας, μέχρι τους σημερινούς βομβαρδισμούς και τα καράβια που βουλιάζουν στις θάλασσες, με την ανθρώπινη ζωή να μην έχει σημασία. Η παράστασή μου, λοιπόν, είναι ένας φόρος τιμής σε όλους όσοι σκοτώνονται σωρηδόν και κανείς δεν θα πει ποτέ το όνομά τους».
«Ποιοι είναι οι Πέρσες σήμερα», ρωτάμε τον κ. Ντέλλα. «Αυτό για το οποίο θα έπρεπε μάλλον να αναρωτηθούμε, είναι το ποιοι είμαστε εμείς, τι είμαστε εμείς και το πόσο εύκολα μπορούμε να περάσουμε από τη μία κατάσταση στην άλλη. Αρκεί να σκεφτούμε ότι άνθρωποι που προέρχονται από προσφυγικές οικογένειες στρέφονται εναντίον προσφύγων που τώρα ζητάνε βοήθεια. Το να δούμε πότε εγώ μπορώ να γίνω ο “άλλος” είναι ίσως αυτό που θα μας βοηθήσει στο να προσεγγίσουμε το έργο λίγο πιο ουσιαστικά», απαντάει ο σκηνοθέτης και καταλήγει υπογραμμίζοντας ότι «οι Πέρσες πληρώνουν για την ύβρη που διέπραξαν.
Κατέστρεψαν αγάλματα των θεών των Ελλήνων, έβαλαν φωτιές, σκότωσαν και επιδίωξαν να τιμωρήσουν μέχρι και την ίδια τη θάλασσα του Ελλησπόντου, στην προσπάθειά τους να τη διασχίσουν σαν να είναι στεριά, δένοντας καράβια το ένα δίπλα στο άλλο. Στην τελική η τραγωδία αυτό πραγματεύεται: τον σεβασμό στην ανθρωπότητα και στη φύση».
*«Αισχύλου Πέρσες – Ο θρήνος των άλλων», 5 και 6 Ιουλίου, Αρχαίο Θέατρο Φιλίππων, Καβάλα.
