O Μπορίς Σιρουλνίκ είναι νευροψυχίατρος που έχει αφιερώσει τη ζωή του στη διαχείριση του τραύματος: από τις φαβέλες της Βραζιλίας, όπου έχει εργαστεί, μέχρι το Πανεπιστήμιο της Τουλόν, όπου δίδαξε, προσπαθεί να βοηθήσει τους ανθρώπους να καλλιεργήσουν ψυχική ανθεκτικότητα. Κάτι ξέρει και ο ίδιος από τραύμα: Σε ηλικία 6 ετών οι ναζί εισέβαλαν στο σπίτι του στο Μπορντό, συνέλαβαν τους γονείς του και δεν τους ξαναείδε ποτέ – αργότερα θα μάθαινε ότι είχαν σταλεί στο Aουσβιτς, όπου και εκτελέστηκαν. Ο ίδιος κατέληξε σε ένα αγρόκτημα με διαφορετικό όνομα για να μη γίνει αντιληπτή η εβραϊκή καταγωγή του. Κατάφερε να σπουδάσει Ιατρική και να εξελιχθεί σε έναν από τους πιο γνωστούς νευροψυχιάτρους στην Ευρώπη. Λίγο πριν γιορτάσει τα 88ά γενέθλιά του, ο ανεπίσημος σύμβουλος του Εμανουέλ Μακρόν για όλα τα κοινωνικά ζητήματα, από τις ανάγκες των νηπιαγωγείων μέχρι τη σημασία της άδειας πατρότητας, παραχωρεί την πρώτη –και μοναδική– συνέντευξη σε ελληνικό Μέσο, με αφορμή το νέο βιβλίο του «Ανθρωποι και Εποχές».
– Υποστηρίζετε ότι «η κουλτούρα μας έχασε την πυξίδα της και παρασυρόμαστε από τα γεγονότα». Υπήρχε, όμως, ποτέ εποχή με υγιώς σταθερή και μαζικά υιοθετημένη κουλτούρα; Μήπως σε κάθε εποχή εμείς οι μεγαλύτεροι έχουμε αυτή την αίσθηση η οποία, πιθανότατα, οφείλεται σε αλλαγές που παρατηρούμε και δεν μας αρέσουν;
– Eνας σταθερός πολιτισμός είναι ένας πολιτισμός που πεθαίνει. Από τη στιγμή που είμαστε ζωντανοί, αλλάζουμε. Αυτό εξηγεί την εξέλιξη όλων των πολιτισμών, των δέντρων, των ζώων και της ανθρώπινης βιολογίας. Ο εγκέφαλός μας σήμερα δεν είναι πλέον ο ίδιoς με αυτόν των παππούδων μας. Κάθε υγιής πολιτισμός είναι εξελισσόμενος και οι εξελίξεις, πράγματι, προκαλούν μεγάλο άγχος στους ηλικιωμένους, επειδή έχουν μάθει να ζουν σε ένα διαφορετικό περιβάλλον. Οι νέοι από την άλλη χρειάζονται επίσης σταθερότητα, αλλά όταν φθάνουν στην εφηβεία χρειάζονται καινοτομία. Και μετά, παραδόξως, είναι πιο αγχωμένοι από ποτέ. Οι γυναίκες στις ανεπτυγμένες χώρες δεν είχαν ποτέ τόσο πολλές ευκαιρίες να ευδοκιμήσουν όσο σήμερα, αλλά τα ποσοστά κατάθλιψης που εμφανίζουν είναι πρωτοφανή, όπως επίσης και οι καταγεγραμμένες τάσεις προς αυτοκτονία.
Τα παιδιά, αντίστοιχα, ποτέ δεν έτυχαν τόσο μεγάλου σεβασμού αλλά και ποτέ δεν ήταν τόσο αγχωμένα όσο σήμερα. Ετσι, αυτή η πολιτισμική αναταραχή, η οποία αποτελεί μια φυσιολογική μορφή εξέλιξης, εξηγεί παραδόξως την αύξηση του ψυχικού πόνου.
– Το παγκοσμίων διαστάσεων σοκ της πρόσφατης πανδημίας μάς έκανε συλλογικά σοφότερους ή ξεχάσαμε γρήγορα τα όσα διδαχθήκαμε; Μήπως είμαστε, ως είδος, καταδικασμένοι να ξεχνάμε, επιλεκτικά ή όχι, όλα όσα μας ξεβολεύουν;
– Η πανδημία μάς ώθησε προς την καταστροφή – η πανδημία ήταν μια καταστροφή. Επειτα από κάθε πόλεμο, λιμό ή πανδημία, εντούτοις, αναγκαζόμαστε να εξελιχθούμε, να σκεφθούμε διαφορετικά, να πάρουμε μια «στροφή», σύμφωνα και με τον ελληνικό όρο – «κατά+στροφή». Είμαστε, δηλαδή, αναγκασμένοι να εφεύρουμε μια νέα κουλτούρα. Ολα, από την παιδεία μέχρι τον κινηματογράφο και τη λογοτεχνία, πρέπει να επανεξετασθούν. Πρέπει να αλλάξουμε τη φιλοσοφία μας, πρωτίστως μέσω της εκπαίδευσης: τα σχολεία θα πρέπει να αλλάξουν, τα πανεπιστήμια να σταματήσουν να διδάσκουν άχρηστα πράγματα. Τις προάλλες ήμουν στην Μπαστιά της Κορσικής. Κάναμε ένα μάθημα μέσα σε βοτανικό κήπο. Γιατί να μην κάνουμε μαθήματα στα παιδιά μας σε κήπους; Γιατί πρέπει να τα κλείνουμε σε αίθουσες και να τα κρατάμε καθηλωμένα να ακούν θεωρίες που δεν τα ενδιαφέρουν;
Κατα+στροφή – Επειτα από κάθε πόλεμο, λιμό ή πανδημία, εντούτοις, αναγκαζόμαστε να εξελιχθούμε, να σκεφθούμε διαφορετικά, να πάρουμε μια «στροφή», σύμφωνα και με τον ελληνικό όρο – «κατά+στροφή».
– Ιστορικά, έπειτα από κάθε μεγάλη καταστροφή δεν παρατηρούνται θετικές εξελίξεις στον ανθρώπινο πολιτισμό;
– Eχουμε τέτοια παραδείγματα: μια προηγούμενη ευρωπαϊκή καταστροφή ξεκίνησε στη Μασσαλία το 1348 με τον ιό της πανώλης. Δύο χρόνια αργότερα, ένας στους δύο Ευρωπαίους ήταν νεκρός. Αυτό, ως καταστροφή, είναι τεράστιο. Αμέσως μετά η ζωή επέστρεψε, αλλά ο πολιτισμός είχε αλλάξει απίστευτα. Αυτοί που επέζησαν ήταν όσοι είχαν σπίτια αρκετά μεγάλα για να προστατευθούν. Κατάλαβαν ότι ο δρόμος ήταν επικίνδυνος. Είχαν κλειδωθεί στα σπίτια τους. Δεν πέθαναν.
Μαζί με τη ζωή άλλαξε και η κουλτούρα. Η ζωγραφική έγινε μια απεικόνιση του σπιτιού, δηλαδή των επιτραπέζιων σκευών, της διακόσμησης. Πριν από την καταστροφή κυριαρχούσαν ο Τζιότο, ο Τσιμαμπούε, οι ζωγράφοι των συνόλων. Μετά την καταστροφή ήταν η ατομική έκφραση που εκτιμήθηκε.
Υπάρχει λοιπόν μια ολόκληρη κοινωνικότητα που πρέπει τώρα να επανεφεύρουμε, αλλά αυτό προϋποθέτει ότι πρώτοι εμείς θα κάνουμε πιο σωστές επιλογές. Συμβαίνουν 50 πόλεμοι στον πλανήτη σήμερα, παρότι μιλάμε μόνο για τους δύο πιο κοντινούς που μας επηρεάζουν οικονομικά και ιδεολογικά. Μιλάμε γι’ αυτές τις φρικαλεότητες, αλλά υπάρχουν άλλοι πολύ πιο σκληροί: στο Σουδάν, για παράδειγμα, ή στην Υεμένη που συντελείται μια υγειονομική καταστροφή πολύ χειρότερη από ό,τι στη Γάζα. Δεν μιλάμε, όμως, γι’ αυτά. Εμείς επιλέγουμε πού θα κατευθύνουμε την οργή μας. Ετσι, η επιλογή της οργής μας είναι ήδη μια ιδεολογική δέσμευση.
Εχετε παρατηρήσει ότι στον πλανήτη σήμερα υπάρχει ένας πολύ μεγάλος αριθμός δικτατόρων που εξελέγησαν δημοκρατικά και συστηματικά εκτοπίζουν την ενσυναίσθηση; Αν θέλεις να κερδίσεις έναν πόλεμο, πρέπει πάνω απ’ όλα να μην μπεις στη θέση του άλλου. Οι Ρώσοι δεν ξέρουν τι συμβαίνει στην Ουκρανία και το αντίστροφο. Οι Ισραηλινοί δεν ξέρουν τίποτα για τη δυστυχία των κατοίκων της Γάζας και οι τελευταίοι επιθυμούν αόριστα τη δυστυχία του Ισραήλ. Πηγαίνετε να κάνετε ειρήνη υπό αυτές τις συνθήκες…
– Στις σελίδες του βιβλίου σας διατρέχετε, διαχρονικά, την ασύμμετρη περιπέτεια των φύλων. Πιστεύετε ότι θα φθάσει κάποια στιγμή σε επίπεδο ισορροπίας;
– Σήμερα οι γυναίκες θέλουν να εξελιχθούν ως άνθρωποι, με αποτέλεσμα να κάνουν όσο το δυνατόν λιγότερα παιδιά. Στη Γαλλία η αναλογία είναι 1,6 παιδιά ανά γυναίκα, στην Ελλάδα 1,43. Επειδή οι γυναίκες θέλουν να αυτοπραγματωθούν ως άνθρωποι. Θέλουν να μάθουν μια τέχνη, να ζήσουν μια ανθρώπινη περιπέτεια. Ενώ πριν η περιπέτειά τους στη Γη ήταν μόνο η μητρότητα.
Eτσι, η ανθρώπινη ανάπτυξη δεν είχε καν ληφθεί υπόψη για τις γυναίκες. Οι γυναίκες δεν μπορούσαν να γίνουν αυτό που ήθελαν… Hταν το δεύτερο φύλο, όπως είπε η Σιμόν ντε Μποβουάρ. Αλλά σήμερα τα σχολεία δείχνουν ότι τα κορίτσια έχουν καλύτερες ακαδημαϊκές επιδόσεις από τα αγόρια. Επειδή έχουν ένα διετές νευροψυχολογικό πλεονέκτημα έναντι των αγοριών. Αυτό είναι συγκλονιστικό από ακαδημαϊκή άποψη, αλλά αυτό που παρατηρούμε, δυστυχώς, είναι ότι οι νέοι, έφηβοι, αγόρια και κορίτσια, γίνονται σεξιστές πολύ περισσότερο από τους γονείς και τους παππούδες τους. Κάθε φύλο περιφρονεί και δεν εμπιστεύεται το άλλο. Αυτή είναι μια εκπαιδευτική καταστροφή – ακριβώς το αντίθετο από αυτό που θέλαμε.
Η στοργή είναι μια ισχυρή βιολογική διαδικασία
– Στο εξώφυλλο κιόλας κάνετε χρήση του όρου «ψυχοοικολογία». Θα λέγατε ότι πρακτικά τώρα ανοίγει αυτό το επιστημονικό κεφάλαιο;
– H επιστήμη συμμετέχει στη συλλογιστική του οικοσυστήματος. Ο εγκέφαλός μας σμιλεύεται από τον πολιτισμό. Mέχρι τώρα οι άνθρωποι έχουν συνηθίσει να συλλογίζονται με καρτεσιανό τρόπο. Σήμερα η βιολογία δείχνει ότι μπορούμε να μελετήσουμε αυτό που ο Φρόιντ ονόμαζε ψυχή και σημείωνε ότι η ψυχή διαμορφώνεται επίσης από το περιβάλλον. Ας κατανοήσουμε ότι η οικολογία είναι πρωτίστως βιολογική. Στη Γαλλία βλέπουμε ότι το οικοσύστημα έχει αλλάξει: η ατμοσφαιρική πίεση, η ρύπανση, η ορμόνη στο νερό, οι ψευδοορμόνες στο πλαστικό, το κολτάνιο στα κινητά τηλέφωνα έχουν αλλάξει τόσο πολύ τη βιολογική οικολογία σε σημείο που σήμερα, στη Γαλλία, υπάρχουν μικρά κορίτσια τα οποία ξεκινούν την περίοδό τους σε ηλικία 6-8 ετών και η καμπύλη αυξάνεται ραγδαία.
– Μήπως και το συναίσθημα θα έπρεπε να λογίζεται, ουσιαστικά, ως οικολογικό περιβάλλον;
– Σαφέστατα! Ειδικά η στοργή είναι μια βιολογική διαδικασία που τώρα ανακαλύπτουμε ότι είναι βιολογικά ισχυρή. Ο πρώτος βιότοπος των ανθρώπινων όντων είναι η μήτρα. Ημασταν όλοι ένοικοι μιας μήτρας. Ημασταν όλοι υδρόβια θηλαστικά για εννέα μήνες. Η μητέρα μάς έλυνε όλα τα προβλήματα. Οταν η μητέρα έχει οξύ στρες βλέπουμε στο υπερηχογράφημα ότι ο ρυθμός της καρδιάς του μωρού επιταχύνεται σε πραγματικό χρόνο, ταυτόχρονα με τη μητέρα. Αλλά αν η μητέρα είναι ασφαλής, η καρδιά του μωρού αποσυμφορείται και επιστρέφει στον φυσιολογικό ρυθμό της. Οταν το στρες είναι χρόνιο, οι ουσίες του στρες διασχίζουν τον πλακουντιακό φραγμό, εισέρχονται στο αμνιακό υγρό που καταπίνει το μωρό και μεταβάλλεται ο εγκέφαλός του.
– Ποιοι παράγοντες το επηρεάζουν αυτό;
– Σίγουρα δεν ευθύνεται η μητέρα, σπάνια φταίει η ίδια η μητέρα, αλλά η δυστυχία της! Τι μπορεί να προκαλέσει δυστυχία σε μια έγκυο γυναίκα; Η κοινωνική ανασφάλεια, ο πόλεμος, η ενδοοικογενειακή βία. Στο Παρίσι, 60% των γυναικών που αντιμετωπίζουν επαγγελματική εξουθένωση προκύπτει ότι είναι μόνες και υπερδραστήριες. Δεν μπορούν να φροντίζουν ένα μωρό και να εργάζονται ή να μετακινούνται για τη δουλειά, τρεις ώρες την ημέρα. Πώς μπορείς να περιμένεις να μην πάθει η γυναίκα μελαγχολία από εξάντληση; Η επιλόχειος μελαγχολία δεν είναι παθολογική. Είναι η φυσιολογική αναδιάρθρωση μιας γυναίκας που ήταν έγκυος εννέα μήνες και η αναδιάρθρωση των ορμονών, η αναδιάρθρωση του σώματός της σημαίνει ότι, για λίγες ημέρες, είναι κάπως αποπροσανατολισμένη.
Η παρουσία ενός συντρόφου παρέχει ασφάλεια – στην εποχή μου τον αποκαλούσαμε «σύζυγο». Η λέξη «σύζυγος» εξαφανίζεται στη Γαλλία. Η λέξη «πατέρας» εξαφανίζεται. Η λέξη «αρραβωνιαστικός» έχει ήδη εξαφανιστεί. Η λέξη «γάμος» αλλάζει νόημα. Η λέξη «σεξ» δεν αναφέρεται πλέον στην ίδια δραστηριότητα όπως πριν από μία ή δύο γενιές. Οι ίδιες λέξεις δεν δηλώνουν πλέον τα ίδια πράγματα. Υπάρχει ένα όμορφο απόφθεγμα του Καμύ που αξίζει να παρατεθεί: «Το να παραποιείς τα πράγματα σημαίνει ότι προσθέτεις στη δυστυχία του κόσμου». Δεν γνωρίζουμε πλέον τι δηλώνουν οι λέξεις σήμερα, ο κόσμος όμως των λέξεων είναι το τρίτο οικολογικό περιβάλλον. Και ο κόσμος των λέξεων ξεκινάει στη μήτρα. Oταν μια έγκυος μιλάει, είναι σαν να χαϊδεύει το στόμα και τα χέρια του μωρού που κυοφορεί. Η φωνή της μητέρας αποτελεί μια προνομιακή αισθητηριακή διέγερση, τον νοητικό κόσμο του. Σύμφωνα με τον Φρόιντ, η ψυχή κάθε παιδιού είναι ήδη δομημένη από τα λόγια της μητέρας.
