Η Μαρλέν Ντουμά επιλέγει να καθίσει για τη συνέντευξη στη μέση της μεγάλης αίθουσας του ισογείου στο Μέγαρο Σταθάτου. Είναι μικροκαμωμένη, με γελαστό πρόσωπο, που το κάνουν ακόμη πιο ευχάριστο τα κατσαρά μαλλιά της. Καθώς τσιμπολογάει από το πιάτο που της έφερε η κόρη της Ελένα πίνοντας ένα ποτήρι λευκό κρασί μέσα σε αυτό το πάλαι ποτέ μεγαλοαστικό αθηναϊκό σαλόνι, δίνει μια εικόνα ευχαριστημένου μποεμισμού.
Ακουμπά το πιάτο της στην κουπαστή του τζακιού, το παίρνει η Ελένα και φεύγει. Η νεαρή γυναίκα και μητέρα πλέον –σε άλλο σημείο της έκθεσης, στον πρώτο όροφο, απεικονίζεται αγκαλιά με τον γιο της– μοιάζει πολύ με το πορτρέτο της σε νηπιακή ηλικία: ένα κάπως θυμωμένο νήπιο με φουσκωτά μάγουλα και εξαιρετικά δουλεμένη ωχρή επιδερμίδα, που πολύ απέχει από την κλασική απεικόνιση της παιδικής αγνότητας. Το κοριτσάκι, σε αντίθεση με αμέτρητα βρέφη στην ιστορία της τέχνης, φέρει στην όψη του μερικά από τα διόλου αθώα χαρακτηριστικά της ενήλικης ανθρώπινης προσωπικότητας.
Η Μαρλέν Ντουμά αφήνει το ποτήρι της στο παρκέ δίπλα στα πόδια της κι αρχίζουμε να μιλάμε. Πίσω της, στο βάθος της αίθουσας σαν φόντο έχει τον πίνακα «Old», πίσω μου εκείνη βλέπει το «Phantom Age». Και τα δύο είναι ώριμα έργα που δημιούργησε φέτος για την αναδρομική έκθεση με τίτλο «Marlene Dumas: Cycladic Blues», που φιλοξενείται στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Πηγή έμπνευσης των δύο έργων είναι η εικόνα ενός ρωμαϊκού αντιγράφου ελληνιστικού γλυπτού του 2ου αιώνα π.Χ. που ονομάζεται «Η ηλικιωμένη γυναίκα της αγοράς». «Μια αρχαία κυρία», λέει η Ντουμά, «που δεν ήταν απλώς μια αξιοσέβαστη ηλικιωμένη, αλλά μια μεγάλη σε ηλικία εταίρα καθ’ οδόν προς τη γιορτή του Διονύσου. Μπορεί να γίνει και διασκεδαστικό το να είσαι 70 ετών», προσθέτει με θάρρος, όχι με αφέλεια.
Μεγάλωσε στη Νότιο Αφρική υπό το καθεστώς του απαρτχάιντ. Τα τοπία της παιδικής της ηλικίας στο οικογενειακό αγρόκτημα κυριαρχούνται από έναν καυτό ήλιο και τη μυρωδιά των ώριμων σταφυλιών στον αμπελώνα. Εχασε τον πατέρα της στα 12 της χρόνια και έζησε κοντά στη μητέρα της και στους δύο αδελφούς της με αγάπη. Της άρεσε να παίζει και να ζωγραφίζει στην άμμο. Η επιβεβλημένη σιωπή που υπαγόρευαν οι απαγορεύσεις του καθεστώτος την ώθησαν να αναζητήσει εικόνες του κόσμου στα βιβλία. Τα περιοδικά τέχνης την τροφοδότησαν με πληροφορίες και φωτογραφίες. Αφού πήρε το πτυχίο της στην τέχνη από το Πανεπιστήμιο του Κέιπ Τάουν, έφυγε για την Ευρώπη έχοντας κερδίσει διετή υποτροφία σε μια σχολή με έδρα το Αμστερνταμ. «Το Αμστερνταμ είναι μια χώρα από μόνο του. Ξέρετε, δεν χρειάζεται να νιώθεις Ολλανδός για να το αγαπήσεις και να ζήσεις εκεί», εξηγεί. Πάντως, η εγκατάσταση στην Ολλανδία ολοκλήρωσε μια καταγωγική περιπέτεια δεκαετιών, αφού οι ρίζες της οικογένειας ήταν ολλανδικές και στο σπίτι μιλούσαν αφρικάνερς.
Ισως σε παλαιότερες συνεντεύξεις να τόνιζε τις πολιτικές αιχμές της τέχνης της, την αντίθεσή της στην αποικιοκρατία, ακόμη και τη φεμινιστική τοποθέτησή της ενάντια στον σεξισμό προηγούμενων δεκαετιών. Τώρα πλέον, στα 71 της, δεν φαίνεται να έχει ανάγκη από δηλώσεις. Η χαλαρή στάση της απέναντι στη δημοσιότητα και ο αντικομφορμισμός σε σχέση με τον «καλό κόσμο» της τέχνης έχουν επιβραβευθεί με τα χρόνια. Μολονότι ποτέ δεν επιτάχυνε τη ζωγραφική παραγωγή παρά την αυξανόμενη ζήτηση των έργων της, ούτε βιάστηκε να εκθέσει στη Νέα Υόρκη επιζητώντας αναγνώριση, είναι πλέον διάσημη καλλιτέχνις, μία από τις πιο χαρακτηριστικές φωνές της σύγχρονης ζωγραφικής. Στις δημοπρασίες κάποιοι πίνακές της ανταγωνίζονται σε χρηματική αξία έργα της Λουίζ Μπουρζουά. «Χαίρομαι, επειδή πλέον οι γυναίκες ακουγόμαστε δυνατά, και η σύγχρονη τέχνη δεν είναι μονοπώλιο των ανδρών, του Κουνς ή του Χερστ για παράδειγμα», λέει. «Αλλά σε σχέση με τη σπουδαία Λουίζ, εγώ αγαπώ τη μητέρα μου και δεν είχα ποτέ επιθετική σχέση με τους άνδρες. Αγαπώ το σώμα, ανδρικό και γυναικείο· είναι το σπίτι μας, ο τόπος μας. Ακόμη και ο θάνατος είναι πιο ήσυχος αν τον δούμε έτσι».
Χαίρομαι, επειδή πλέον οι γυναίκες ακουγόμαστε δυνατά, και η σύγχρονη τέχνη δεν είναι μονοπώλιο των ανδρών. Αλλά σε σχέση με τη σπουδαία Λουίζ Μπουρζουά, εγώ αγαπώ τη μητέρα μου και δεν είχα ποτέ επιθετική σχέση με τους άνδρες. Αγαπώ το σώμα, ανδρικό και γυναικείο· είναι το σπίτι μας, ο τόπος μας.
– Σας απασχολεί η σεξουαλικότητα και η θνητότητα στα έργα σας. Τι προηγείται κατά τη γνώμη σας;
– Ολα συνδέονται στο τέλος. Μας απασχολεί πού και πώς θα πεθάνουμε, μας απασχολεί εξίσου να παραμένουμε ελκυστικοί, να γλεντάμε, να μας αγαπούν ακόμη κι όταν πια είμαστε ηλικιωμένοι. Και λίγο πιο θλιμμένοι.
Πάντα ήθελα να μάθω πώς να φτιάχνω έναν ερωτικό πίνακα. Πώς γίνεται αυτό, αναρωτιόμουν όταν ξεκίνησα, επειδή χρησιμοποιώ παραστάσεις αλλά μου αρέσει η αφαίρεση. Διαπίστωσα όμως ότι χρειάζομαι την ανθρώπινη φιγούρα. Στα ερωτικά έργα μου το υλικό ήταν φωτογραφίες ανθρώπων από πορνογραφικά περιοδικά. Ή φωτογραφίες των στριπτιζέζ στις «βιτρίνες» του Αμστερνταμ, σώματα που έβρισκα πολύ ελκυστικά, πολύ όμορφα. Υπάρχει διαφορά ανάμεσα στην πορνογραφία και τον ερωτισμό; Ναι, στο δεύτερο ενυπάρχει η τρυφερότητα.
– Ο τίτλος του πίνακα με τους δύο τεράστιους φαλλούς, είναι «Two Gods», είναι χιούμορ ή πολιτικο-κοινωνικό σχόλιο;
– Κατ’ αρχάς το έργο προέκυψε από ένα παιχνίδι με το απρόοπτο. Ολα για μένα γεννιούνται μέσα από το χάος, αλλά ένα χάος που διαθέτει δομή. Εχω την αίσθηση ότι ο κάθε καλλιτέχνης χρησιμοποιεί τον χρόνο και το συναίσθημα όταν δημιουργεί, δεν είναι πολύ αυστηρός στα πρώτα βήματα μιας καινούργιας δουλειάς.
Στα ερωτικά έργα μου το υλικό ήταν φωτογραφίες ανθρώπων από πορνογραφικά περιοδικά. Ή φωτογραφίες των στριπτιζέζ στις «βιτρίνες» του Αμστερνταμ, σώματα που έβρισκα πολύ ελκυστικά, πολύ όμορφα. Υπάρχει διαφορά ανάμεσα στην πορνογραφία και τον ερωτισμό; Ναι, στο δεύτερο ενυπάρχει η τρυφερότητα.
Στον συγκεκριμένο πίνακα το χρώμα έπεσε στον καμβά με μεγάλες χειρονομίες χωρίς να έχει συγκεκριμένη κατεύθυνση. Δεν ήμουν σίγουρη για το τι ήθελα. Αφησα την τύχη να αποφασίσει, και μετά έκανα αυτή την πολύ απαλή καμπύλη που ένιωθα ότι έπρεπε να γίνει. Ταυτόχρονα σκέφτηκα, «δεν πρόκειται να βγάλω δύο φαλλούς! Πώς θα φανεί; Μπορώ να το μετατρέψω ίσως σε ένα δάσος…». Και αμέσως μετά είπα στον εαυτό μου ότι αυτό είναι γελοίο. Ετσι δημιουργήθηκαν τα δύο μνημειώδη ανδρικά γεννητικά όργανα του πίνακα.
Η αρρενωπή δύναμη αυτή καθαυτήν δεν μου προκαλεί θυμό. Ομως οι άνδρες ηγέτες που τώρα αποφασίζουν για τις ζωές μας, προφανώς με θυμώνουν. Και ακόμη περισσότερο το γεγονός ότι οι ίδιοι νιώθουν σαν θεοί.
– Οι «Δύο θεοί», και άλλα ακόμη έργα από τις ερωτικές σειρές σας συνεκτίθενται με ελληνικές αρχαιότητες. Η συνύπαρξη αυτών των τόσο διαφορετικών έργων τέχνης σας προβλημάτισε προκειμένου να εκθέσετε στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης;
– Ναι, ανησύχησα, πρέπει να το παραδεχτώ. Σκέφτηκα για μια στιγμή: Τα έργα μου δίπλα σε κυκλαδικά ειδώλια, δίπλα σε έναν τέτοιο σοβαρό πολιτισμό, δίπλα στην κλασική ελληνική αρχαιότητα; Και μάλιστα στην Ελλάδα· ωχ, Θεέ μου!
Αν δεν επέμενε ο Ντάγκλας Φόγκελ (σ.σ. επιμελητής και φίλος της ζωγράφου), μπορεί και να είχα αρνηθεί. Μετά επισκεφθήκαμε το μουσείο και ένιωσα τη γοητεία των εκθεμάτων – είναι πολύτιμα αλλά ταυτόχρονα είναι τόσο εκφραστικά, ασαφή σαν το περιεχόμενο μιας γλώσσας χωρίς σύνορα. Τελικά το ένα έργο τέχνης βοηθά να ερμηνεύσει κανείς το άλλο. Είμαι έκπληκτη και ευχαριστημένη που βρίσκομαι εδώ, μου φαίνεται ότι όλα τα εκθέματα περνούν καλά μεταξύ τους.
– Εκτός των γκαλερί, εκθέσατε τα τελευταία χρόνια σε μεγάλους μουσειακούς χώρους, όπως το Palazzo Grassi στη Βενετία, ή το Musée d’Orsay στο Παρίσι. Τώρα βρίσκεστε σε ένα νεοκλασικό αρχοντικό του 19ου αιώνα στην Αθήνα.
– Πολλά από τα σύγχρονα μουσεία είναι για μένα πολύ κρύα. Ιδίως όταν ήμουν νέα τα απέφευγα γιατί είναι απρόσωπα. Μερικές φορές δεν υπάρχουν καν παράθυρα ώστε να μπαίνει το φως της ημέρας, ενώ οι τσιμεντένιοι τοίχοι σε υποχρεώνουν να τοποθετήσεις τους πίνακες τον ένα δίπλα στον άλλο. Ομως η παρουσίαση των έργων σε μια έκθεση θυμίζει τη διαδικασία που ακολουθεί ένας κινηματογραφιστής για να φτιάξει μια ταινία. Τραβάει πολλά πλάνα και μετά αποφασίζει τι θα κρατήσει και τι θα αφήσει απέξω. Ενα θέμα είναι λοιπόν η δημιουργία των έργων, και ένα άλλο, η δημιουργία της έκθεσης. Οπότε ναι, εδώ νιώθω καλά, νιώθω οικεία.
*Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης
Marlene Dumas: Cycladic Blues.
Εως τις 2 Νοεμβρίου.
