Ο Χίτλερ δεν συμπαθούσε τον Χέρμπερτ φον Κάραγιαν· προτιμούσε τον Βίλχελμ Φουρτβένγκλερ. Ο Κάραγιαν, νεότερος ηλικιακά από τον σπουδαίο «Φουρτ», είχε από νωρίς επιδείξει την απίστευτη δυναμική του ως αρχιμουσικού, όπως επίσης είχε σπεύσει από νωρίς να γραφτεί μέλος στο Εθνικοσοσιαλιστικό Κόμμα, περισσότερο όμως από οπορτουνισμό παρά από ιδεολογία.
Μετά τον πόλεμο, τόσο ο Φουρτβένγκλερ όσο και ο Κάραγιαν πέρασαν από την επιβεβλημένη από τους Συμμάχους διαδικασία «αποναζιστικοποίησης». Κι ωστόσο, ακόμη και ο αποκαθαρμένος Κάραγιαν προκαλούσε μεγάλες αντιπάθειες, ειδικά έτσι όπως το άστρο του γινόταν ακόμη πιο λαμπερό – γράφοντας Ιστορία ως διευθυντής της Φιλαρμονικής Ορχήστρας του Βερολίνου (ΦΟΒ).
Ο Κάραγιαν αναλαμβάνει τις τύχες της ΦΟΒ το 1953 και πολύ γρήγορα επιβάλλει το ύφος του, τον τρόπο του, τη «σχολή» του. Τον είπαν δικτάτορα (απαγόρευε στους μουσικούς του να αφήνουν μακριά μαλλιά και γένια), αλλά και εμπνευσμένο δάσκαλο. Το 1953, σε μια περίοδο κατά την οποία η ταπεινωμένη Γερμανία αναδύεται από τις στάχτες της, είναι για τον Κάραγιαν το σημείο αφετηρίας μιας πορείας που δεν έχει όμοιά της. Ο Κάραγιαν έγινε κάτι σαν μνημείο: πιο επιβλητικό και από τον θηριώδη Τοσκανίνι, πιο κοσμοπολίτικο από τον ταπεινό «Φουρτ» και τον ασκητικό Μητρόπουλο, πιο αυστηρό από τον πληθωρικό Μπέρνσταϊν. Για πρώτη φορά ένας κλασικός μουσικός θύμιζε ροκ σταρ. Ο Κάραγιαν έγινε αυτό που οι αγγλόφωνοι αποκαλούν household name – το όνομά του μπήκε στα σπίτια και στα χείλη όλων, ακόμα και σε εκείνων που ελάχιστη σχέση έχουν με τον κλασικό ήχο.
Ο Αυστριακός αρχιμουσικός από το 1953 επέβαλε στην ορχήστρα το ύφος του, τη «σχολή» του. Τον είπαν δικτάτορα (μεταξύ άλλων, απαγόρευε στους μουσικούς του να αφήνουν μακριά μαλλιά και γένια) αλλά και εμπνευσμένο δάσκαλο.
Και η μουσική; Η ουσία δηλαδή; Καλύφθηκε από τη φήμη και την ιλουστρασιόν εμπορικότητα; Αυτό δηλαδή για το οποίο ο Κάραγιαν έγινε ο… Κάραγιαν, μπορούμε ακόμα να το εντοπίσουμε;
Εχουμε μια ευκαιρία να θυμηθούμε ξανά τον γνήσιο Κάραγιαν: η εξαιρετικά φροντισμένη κασετίνα που μόλις κυκλοφόρησε από το label της ΦΟΒ (Berliner Philarmoniker Recordings) περιλαμβάνει ακυκλοφόρητες ραδιοφωνικές ηχογραφήσεις από συναυλίες του Κάραγιαν με τη ΦΟΒ στο Βερολίνο, οι οποίες μεταδίδονταν ζωντανά μέσω ραδιοφώνου, από το 1953 έως το 1969. Τα είκοσι τέσσερα (24) cd που περιλαμβάνει το box set καλύπτουν το πρώτο μισό από τα 34 συνολικά χρόνια που πέρασαν μαζί Κάραγιαν και ΦΟΒ. Αρχίζει δε και τελειώνει με το ίδιο έργο: την Ηρωική του Μπετόβεν. Η πρώτη ηχογραφημένη ζωντανά το 1953, η δεύτερη το 1969.
Η κασετίνα περιλαμβάνει ακόμα σκληρόδετο βιβλίο 127 σελίδων με δυσεύρετο φωτογραφικό υλικό και επεξηγηματικά κείμενα.
Σύμπραξη με θρύλους
Η ανθολογία αυτή προσφέρεται για συγκρίσεις: βρίσκουμε τρεις Ενάτες του Μπετόβεν (1957, 1963, 1968) για παράδειγμα. Χώρια η σύμπραξη με σολίστ-θρύλους: Ο Βίλχελμ Κεμπφ στο Κοντσέρτο για πιάνο και ορχήστρα υπ’ αριθμ. 20 Κ466 του Μότσαρτ· η υψίφωνος Ελίζαμπεθ Σβάρκοπφ στην «Αριάδνη στη Νάξο» και στα «Τέσσερα τελευταία τραγούδια» του Ρ. Στράους· ο Γκλεν Γκουλντ στο Κοντσέρτο για πιάνο και ορχήστρα υπ’ αριθμ. 3 Εργο 37 του Μπετόβεν· οι Γεργκ Ντέμους και Κρίστοφ Εσενμπαχ στο Κοντσέρτο για τρία πιάνα και ορχήστρα Κ 242 του Μότσαρτ (εδώ το τρίτο πιάνο παίζει ο ίδιος ο Κάραγιαν) κ.ά. Σε αυτά να προσθέσουμε έργα όπως το Magnificat του Μπαχ, συμφωνίες των Μπρούκνερ, Μπραμς, Σούμαν, Ντβόρζακ, Σιμπέλιους, Τσαϊκόφσκι κ.ά. Στις εκπλήξεις, οι «Ατμόσφαιρες» του Γκιόργκι Λίγκετι στη συναυλία του 1969. Το έργο είχε γίνει γνωστό ένα χρόνο πριν, με την ταινία «2001» του Κιούμπρικ. Αυτό μάλλον δεν πέρασε απαρατήρητο από τον Κάραγιαν…
Ο Κάραγιαν ήταν αμφιλεγόμενος για διάφορους λόγους, και αισθητικούς (από ένα σημείο και έπειτα) και ιδεολογικούς. Ομως υπήρξε εμβληματική μουσική φυσιογνωμία. Οπως διαβάζουμε στον πρόλογο του βιβλίου που συνοδεύει την έκδοση, η τακτική του ήταν να προβαίνει σε εξαντλητικές πρόβες με την ορχήστρα, ώστε την ώρα της συναυλίας το έργο απλώς να ρέει και ο ίδιος να είναι ένας «δημιουργικός παρατηρητής». Οι ζωντανές ηχογραφήσεις που παρουσιάζονται εδώ πιστοποιούν όχι μόνο την εξέλιξη της μεγάλης ορχήστρας του Βερολίνου, αλλά και την πάγια εμμονή του Κάραγιαν να αιχμαλωτίζει τη «μαγεία της στιγμής».
Η τιμή της κασετίνας είναι οπωσδήποτε «αλμυρή» (η ιστοσελίδα της ΦΟΒ το δίνει 269 συν τα μεταφορικά· στη στοά της Οπερας πωλείται 276 ευρώ), αλλά δίνει μια μοναδική εικόνα του γνήσιου, ατόφιου αρχιμουσικού Κάραγιαν.
