CHRIS HAYES
The Sirens’ Call
εκδ. Penguin Press, 2025, σελ. 336
Ολοι αντιμετωπίζουμε καθημερινά πολλούς περισπασμούς της προσοχής μας από τον βομβαρδισμό πληροφοριών. Βλέπουμε ανθρώπους κολλημένους στα κινητά τους, στον δρόμο, στα εστιατόρια, στα πάρκα και στο σπίτι. Στην ψηφιακή εποχή μας, η πληροφορία είναι άπειρη, αλλά η προσοχή μας είναι πεπερασμένη και έχει γίνει ένα εμπόρευμα για την κατάκτηση του οποίου αναπτύσσεται ένας αδυσώπητος ανταγωνισμός, που συνοδεύεται από τη δική μας αποξένωση. Η προσοχή μας αποτελεί αντικείμενο εμπορικής εκμετάλλευσης από τεχνολογικούς κολοσσούς, που διαθέτουν πλήθος δεδομένων, «το νέο πετρέλαιο», για να τη μετατρέψουν σε χρήμα.
Ο Κρις Χέις, παρουσιαστής στο αμερικανικό τηλεοπτικό δίκτυο MSNBC και παλαιότερα αρθρογράφος του περιοδικού The Nation, γνωρίζει από πρώτο χέρι τι συνεπάγεται ο ανταγωνισμός για την προσέλκυση και διατήρηση της προσοχής. Αντλώντας από τη δική του εμπειρία, στο νέο βιβλίο του περιγράφει πώς λειτουργεί ο «καπιταλισμός της προσοχής» και προβληματίζεται για το πώς θα επανακτήσουμε τον έλεγχο της καθημερινότητας, της πολιτικής και τελικά του ίδιου του μέλλοντός μας.
Οι νέοι και το άγχος
Οι Σειρήνες παραμονεύουν για να αποσπάσουν την προσοχή μας, να μας παγιδεύσουν με το σαγηνευτικό τραγούδι τους, να μας εκτρέψουν από τον προορισμό μας, όπως το διαπίστωσε και ο Οδυσσέας. Οι προειδοποιήσεις αφθονούν. Πέρυσι το βιβλίο του κοινωνικού ψυχολόγου Τζόναθαν Χάιντ «Η αγχωμένη γενιά» έγινε μπεστ σέλερ στην Αμερική με κεντρικό μήνυμα ότι τα έξυπνα κινητά έχουν οδηγήσει μια γενιά παιδιών και εφήβων στην επικίνδυνη ατραπό του άγχους και αυτοτραυματισμού, με αποτέλεσμα να πολλαπλασιάζονται οι φωνές που ζητούν να απαγορευθούν στα σχολεία.
O συγγραφέας κρίνει απαραίτητες την υιοθέτηση ενός νέου ρυθμιστικού πλαισίου και την οργάνωση ενός κινήματος αντίστασης.
Η δημόσια σφαίρα χαρακτηρίζεται σήμερα από έναν πόλεμο όλων εναντίον όλων στο κυνήγι της προσοχής, είτε αφορά την πολιτική, το εμπόριο, τη διαφήμιση, τα μέσα ενημέρωσης και τις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης. Η εξάπλωση του Διαδικτύου στη δεκαετία 1990 συνοδεύθηκε από ευφορία, αλλά τριάντα χρόνια αργότερα οι εξελίξεις στον χώρο της ψηφιακής τεχνολογίας γεννούν δυσοίωνα αισθήματα. Οι κοινωνικές επιπτώσεις είναι εμφανείς, με την αύξηση της μοναξιάς, της πλήξης και της κατάθλιψης. Οι άνθρωποι αφιερώνουν περισσότερο χρόνο online από τη φυσική επαφή. Οι επιδόσεις των μαθητών στους διεθνείς διαγωνισμούς που αξιολογούν το εύρος γνώσεων και δεξιοτήτων τους, καταγράφουν πτωτική τάση. Η ζωή στην εποχή της προσοχής γίνεται όλο και πιο αγχωτική, η πολιτική όλο και πιο τοξική.
Ενώ παλαιότερα η προσοχή ήταν το μέσον και η πειθώ ο σκοπός, σήμερα η προσοχή έχει γίνει αυτοσκοπός. Είναι ευκολότερο να φωνάζεις και δυσκολότερο να ακούγεσαι, ευκολότερο να αρπάξεις την προσοχή παρά να τη διατηρήσεις. Χαρακτηριστική για τον συγγραφέα είναι η περίπτωση του Ντόναλντ Τραμπ, που επιδιώκει τη μεγιστοποίηση της προσοχής στο πρόσωπό του, χωρίς να νοιάζεται αν αυτή είναι αρνητική, όταν προσβάλλει, ψεύδεται ή προωθεί θεωρίες συνωμοσίας, αρκεί να βρίσκεται στο επίκεντρο της δημοσιότητας. Ο Βολοντίμιρ Ζελένσκι, από την πλευρά του, γνωρίζει τη δύναμη της θετικής προσοχής στην κινητοποίηση της παγκόσμιας κοινής γνώμης, για να εξασφαλίσει τη στρατιωτική και οικονομική βοήθεια προς την Ουκρανία μετά τη ρωσική εισβολή.
Καθώς τα ζητήματα στα οποία εστιάζεται η προσοχή μας έχουν αντίκτυπο στην ποιότητα της δημοκρατίας και κοινωνικής κουλτούρας, ο Χέις θεωρεί αναπόφευκτο ότι θα ακολουθήσει μια εξέγερση, που θα λάβει πολλές μορφές. Μας καλεί να επινοήσουμε θεσμούς και τεχνολογίες, που θα μας προσφέρουν εναλλακτικά μοντέλα διαφορετικά από αυτά που έχουν προκαλέσει την αποξένωσή μας. Κρίνει απαραίτητες την υιοθέτηση ενός νέου ρυθμιστικού πλαισίου, ώστε να μη λειτουργεί ανεξέλεγκτα η «οικονομία της προσοχής» και την οργάνωση ενός κινήματος αντίστασης, όπως έγινε με το εργατικό κίνημα στον 19ο αιώνα, όταν απαγορεύθηκε η παιδική εργασία και τέθηκε ένα όριο στο εργατικό ωράριο. Μπορεί, π.χ., να νομοθετηθεί μια μίνιμουμ ηλικία για πρόσβαση στις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης, να γίνει ασφαλέστερη αυτή η πρόσβαση για τα παιδιά και να μη διευκολύνεται ο εθισμός τους, να περιορίζεται η εμπορική εκμετάλλευση της παιδικής προσοχής.
Οι περιορισμοί στη μετατροπή της προσοχής σε κέρδος είναι θεμιτοί όταν διακυβεύεται το δημόσιο συμφέρον. Περιορισμοί δρομολογήθηκαν και στη λειτουργία του TikTok στην Αμερική, όταν αποφασίσθηκε για λόγους εθνικής ασφαλείας ότι δεν μπορεί μια δημοφιλής εταιρεία τεχνολογίας με δεσμούς με το κινεζικό κράτος να εκμεταλλεύεται την προσοχή και τα δεδομένα εκατομμυρίων Αμερικανών. Εμπρακτη αντίσταση θα αποτελούσε αν κατά το δυνατόν προτιμούσαμε το ανοικτό Διαδίκτυο από τις εμπορικές πλατφόρμες, αν αφιερώναμε καθημερινά περισσότερο χρόνο στην ενδοσκόπηση μακριά από το κινητό, αν ξαναδιαβάζαμε την εφημερίδα στο χαρτί, όπως έκανε και ο ίδιος με τους New York Times, όταν εκτίμησε την ποιότητα της εφημερίδας στην έντυπη έκδοσή της.
Με την επέλαση της τεχνολογίας, η θεώρηση του Χέις μπορεί να ακούγεται ουτοπική. Ο συγγραφέας, όμως, αισιοδοξεί ότι υπάρχουν τρόποι να ρυθμίσουμε το εμπόριο της προσοχής, να επιλέξουμε εμείς πού θέλουμε να επικεντρωθούμε στη ζωή μας και να μην υποκύψουμε στις διάφορες Σειρήνες που μας πολιορκούν διαρκώς.
*Ο κ. Αχιλλέας Παπαρσένος υπηρέτησε στην ελληνική πρεσβεία της Ουάσιγκτον ως προϊστάμενος του Γραφείου Τύπου και Επικοινωνίας.
