JOSEPH ROTH
Φυγή χωρίς τέλος
εισ.: Michael Hofmann
μτφρ.: Μαρία Αγγελίδου – Αγγελος Αγγελίδης
εκδ. Αγρα, 2024, σελ. 216
Η συγγραφή της «Φυγής χωρίς τέλος» οριστικοποιείται το 1927. Ο κεντρικός αφηγηματικός φορέας είναι ένας Αυστριακός αξιωματικός, ονόματι Φραντς Τούντα. Κρυψίνους, συνειδητά ανέστιος, ανυπότακτος, ανενδοίαστα ερωτομανής, εμφανώς αντισυμβατικός, επιμελώς ριψοκίνδυνος. Επιμένει να αντιλαμβάνεται τον κόσμο ως να ήταν, εκ προοιμίου μάλιστα, μια απλή προέκταση του εαυτού του. Αγνοεί τους κινδύνους, ζώντας χρόνια ολόκληρα πάνω σ’ έναν βωμό, όπου τελικά δεν πρόκειται να τον σφάξουν, όπως ομολογεί ευθαρσώς στη σελ. 90. Αφήνεται να παρασυρθεί από το δέλεαρ ασίγαστων ορμών κι ενστίκτων. Περιφρονεί επιδεικτικά τους νόμους της ανελέητης αγοράς και του χρήματος, ενώ δεν θέλει να κατανοήσει την αξία ενός σταθερού επαγγέλματος. Γυρνώντας την πλάτη του στην έννοια της «προόδου», αποδεικνύει στην πράξη την αυθεντικότητα της αξιοπερίεργης υπαρξιακής του αυτοτέλειας.
Ούτε τα διδάγματα του περιώνυμου Διαφωτισμού σημαίνουν κάτι γι’ αυτόν. Αλλά ούτε, το υπογραμμίζω αυτό, οι συγκεκριμένες, άτεγκτες χωροταξικές συνθήκες συνιστούν εμπόδια μιας διαβίωσης των ορίων. Από την ανατολική άκρη της Σιβηρίας ώς το Βερολίνο και από εκεί στο Παρίσι, ο δρόμος είναι ανοικτός και διαρκώς συναρπαστικός. Μια από τις ουσιαστικότερες απολαύσεις της ζωής είναι υπόθεση της ατέρμονης, μάλλον απρογραμμάτιστης περιήγησης. Εγκαταλείπει αρραβωνιαστικιές, συζύγους κι ερωμένες, αρνούμενος πεισματικά να υιοθετήσει οποιαδήποτε τακτική του ρομαντισμού. Πλάνης, εκών άκων, ο Φραντς Τούντα δεν παύει να είναι γνήσιο τέκνο της εξαιρετικά ταραχώδους, ομολογουμένως μεταιχμιακής εποχής του. Νιώθει πάντως περιττός, όπως αποτυπώνεται με αφοπλιστική ειλικρίνεια στην τελευταία πρόταση του μυθιστορήματος. Ταυτόχρονα όμως μάς κληροδοτεί μια από τις επιτυχέστερες αποτιμήσεις της επικυριαρχίας των μπολσεβίκων, στις τάξεις των οποίων είχε από ανάγκη προσχωρήσει.
Το κόμμα
Η ρητορεία του αμετανόητου, εμφανώς αυταρχικού, μονολιθικού Κόμματος ενισχύει εν τέλει τη φαντασίωση παραληρηματικών οπαδών. Ο Φραντς Τούντα θα αντιληφθεί μάλιστα ότι οι επαναστάτες αρχίζουν να μεταμορφώνονται σταδιακά ο ένας μετά τον άλλον σε τυπικούς γραφειοκράτες. Είναι οι ίδιοι ακριβώς, οι οποίοι δεν θα διστάσουν να καταδώσουν τη δεδομένη στιγμή τους παραβάτες συντρόφους τους στους επικεφαλής των μονάδων τους.
Ο ήρωας του βιβλίου μάς κληροδοτεί μια από τις επιτυχέστερες αποτιμήσεις της επικυριαρχίας των μπολσεβίκων, στις τάξεις των οποίων είχε από ανάγκη προσχωρήσει.
Οι λέξεις είναι ήδη νεκρές για τον ήδη ώριμο αναρχικό Φραντς Τούντα. Γι’ αυτό και υποκρίνεται τον πιστό, πάντως περιστασιακό οπαδό των ιδανικών της εξέγερσης του 1917 στην πατρίδα του Τολστόι. Παρατηρώ ότι η εμφανέστατη ροπή προς θάνατον και η πρωτογενής ερωτική κλίση συγκλίνουν, διαμορφώνοντας από κοινού τόσο τις ένδον απαραίτητες ισορροπίες, όσο και τις δομές της όλης συμπεριφοράς, σε καθημερινή βάση. Ετσι αποτρέπεται ανέκκλητα η σχάση του υπαρξιακού ιστού. Τα ενορατικά μακροβούτια, οι εμμονικές ενδοσκοπήσεις στο αχανές εσωτερικό του εγώ βεβαίως δεν λείπουν. Τα δε αναπόφευκτα ναρκισσιστικά τραύματα εν καιρώ επουλώνονται. Δεν ανιχνεύονται επίσης ανάγκες για αμυντικές εξιδανικεύσεις. Το ψωμοτύρι του ρεαλισμού φτάνει και περισσεύει ως εκ των πραγμάτων. Γενικότερα, η ενδελεχής τακτική της αυτοθεραπείας είναι δεδομένη. Η δε πορεία προς την πλήρη αυτογνωσία δεν παύει να αποτελεί σταθερό στόχο του αεικίνητου Φραντς Τούντα.
Επισημαίνω ότι ο Γιόζεφ Ροτ (1894-1939) επιτρέπει να ενοφθαλμισθεί συνειδητά ένα μέρος έστω του ατομικού του ψυχισμού στην προκείμενη εξιστόρηση. Τα συγκεκριμένα ατομικά βιώματα συμβάλλουν έτσι αποφασιστικά στην ευεργετική μυθοπλαστική προοπτική. Η γλώσσα παραμένει απλή. Πρωτεύοντα και δευτερεύοντα μηνύματα διεκπεραιώνονται με υποδειγματική υφολογική άνεση. Κοντολογίς, η διήγηση πραγματώνεται με προσήλωση στη ρηματική ευθύτητα. Η δε οικονομία των εκφραστικών μέσων παραμένει έκδηλη από την αρχή ώς το τέλος της διήγησης. Η μετάφραση επικυρώνει την αξία του πρωτοτύπου.
