Στην έκθεση των έργων στο Ζάππειο από τον οίκο δημοπρασιών Βέργος, οι μαθητές που ξεναγήθηκαν στο πλαίσιο των δράσεων κοινωνικής προσφοράς, σταματούσαν συχνά μπροστά στην κούκλα με τη φορεσιά του ζωγράφου Θεόφιλου (1870-1934). Η φουστανέλα, με τιμή εκκίνησης τις 5.000 ευρώ, αποτελεί ένα από τα ελάχιστα σωζόμενα προσωπικά αντικείμενα του Θεόφιλου και μαζί με έργα του δημοπρατείται σήμερα το απόγευμα από τον οίκο Βέργος.
Ο Δήμος Μυτιλήνης που διαχειρίζεται το μουσείο για τον αυτοδίδακτο ζωγράφο, αποφάσισε να συμμετάσχει στη δημοπρασία του ενδύματος με τιμή εκκίνησης τις 5.000 ευρώ.
Ως προς το ένδυμα, το όνομα «Θ(εόφιλος) Ζωγράφος» είναι κεντημένο στις καλτσοδέτες, προσδίδοντάς του αδιαμφισβήτητη γνησιότητα. Πρόκειται για την κόκκινη στολή, μία από τις δύο «φουστανέλες» που συνήθιζε να φοράει ο ζωγράφος (η άλλη ήταν μπλε). Το κειμήλιο δόθηκε προς πώληση στον οίκο από τους κληρονόμους του Θεόφιλου, καθώς ανήκε στην οικογένεια των ανιψιών του, της Ευρυδίκης Νικολάου και του Νικολάου Σημαντήρη, παιδιών της αδελφής του ζωγράφου, Αθανασίας Σημαντήρη.
Το ένδυμα εκτέθηκε μία φορά το 1964 στην έκθεση «Θεόφιλος» της Ελληνοαμερικανικής Ενωσης. Αξίζει να αναφέρουμε ότι μολονότι το Μουσείο Θεόφιλου στη Λέσβο είναι ένα από τα παλαιότερα μουσεία τέτοιου είδους στη χώρα, δεν συμπεριλαμβάνει στα εκθέματά του φορεσιά. Ας θυμηθούμε ότι το μουσείο ιδρύθηκε το 1964 στη Βαρειά, εκεί όπου γεννήθηκε και πέρασε τα παιδικά του χρόνια ο Θεόφιλος (Κεφαλάς, κατόπιν Χατζημιχαήλ), με έξοδα του Μυτιληνιού φημισμένου καλλιτεχνικού εκδότη στο Παρίσι, Στρατή Ελευθεριάδη (Teriade). Το 1965 ο Teriade το δώρισε στον Δήμο Μυτιλήνης μαζί με 86 πίνακες του Θεόφιλου, από την ιδιωτική του συλλογή, και από τότε λειτουργεί ως δημοτικό μουσείο. Αποτελείται από τέσσερις συνεχόμενες αίθουσες, μέσα στις οποίες υπάρχουν 86 ζωγραφικοί πίνακες του Θεόφιλου, αλλά όχι ενδύματα.
Ετσι, η απόφαση του Δήμου Μυτιλήνης να συμμετάσχει στη δημοπρασία δεσμεύοντας ποσό 10.000 ευρώ αποτελεί δείγμα της αποφασιστικότητας να επαναπατρίσει αυτό το σπάνιο αντικείμενο. Προφανώς η διεκδίκηση είναι εύλογη, και η απόκτηση από το μουσείο της στολής που υπήρξε συνυφασμένη με την περσόνα του καλλιτέχνη, αποτελεί τη φυσική κατάληξη για ένα τέτοιο αντικείμενο που αδικείται κλεισμένο σε μια ιδιωτική συλλογή, αφού δεν πρόκειται για έργο τέχνης αλλά για σπάνιο ενθύμιο μιας σημαντικής νεοελληνικής φυσιογνωμίας.
«Η επιστροφή της φουστανέλας στη Λέσβο θα αποτελέσει όχι μόνον πράξη διαφύλαξης της κληρονομιάς του, αλλά και ευκαιρία για να εμπνεύσει τις νέες γενιές να γνωρίσουν τη ζωή και το έργο του μεγάλου αυτού ζωγράφου», αναφέρει η ανακοίνωση του Δήμου Μυτιλήνης σε δημοσιεύματα του τοπικού Τύπου.
Για όποιον έχει επισκεφθεί το Μουσείο Θεόφιλου, κι ακόμη περισσότερο για όλους όσοι θαυμάζουμε τη λαϊκή ζωγραφική του πέρα από στερεότυπα εθνικοπατριωτικού τύπου, γνωρίζουμε ότι ο Θεόφιλος υπήρξε πολύ περισσότερα από τον «τσολιά της ζωγραφικής», «μολονότι συχνά τονίζεται η εξέχουσα θέση ηρώων και γεγονότων της Ελληνικής Επανάστασης του 1821, συμπαρασύροντας ταυτίσεις του ζωγράφου με το έργο του», σχολιάζει στην «Κ» η δρ Ιστορίας της Τέχνης Μαρία Γ. Μόσχου. «Γενικότερα η εστίαση στο ηρωικό-ιστορικό ρεπερτόριο και η συστηματική αναφορά στις “ιδιαιτερότητές” του (αριστερόχειρας, τραυλός, ανορθόγραφος κ.ά.) παγίωσαν την εικόνα του “φτωχού φουστανελά που είχε τη μανία να ζωγραφίζει”».
Οπως μας εξηγεί η ειδικός στο έργο του Θεόφιλου, η προτίμησή του να ντύνεται με φουστανέλα, καθώς και οι μεταμφιέσεις του σε δρώμενα που οργάνωνε, πιστοποιούνται από σωζόμενες φωτογραφίες και φανερώνουν τον επετειακό-τελετουργικό χαρακτήρα αυτών των ενδύσεων. Η μεταμφίεση με φουστανέλες στις Απόκριες, ιδίως σε περιοχές όπου ο ελληνικός πληθυσμός τελούσε υπό ξένη κατοχή, αποτελούσε επετειακό φαινόμενο συμβολικού χαρακτήρα που σταδιακά έγινε συρμός. «Η φωτογράφιση με εθνικές ενδυμασίες καταγράφεται ήδη μετά τα μέσα του 19ου αιώνα και εκφράζει την ατμόσφαιρα της εποχής για μια ρομαντική εκδοχή προβολής της εθνικής ταυτότητας», εξηγεί η ίδια.
Η φωτογράφιση με εθνικές-τοπικές φορεσιές εξαπλώθηκε ευρύτατα και προσέλαβε εθιμοτυπικό χαρακτήρα. Αυτό γίνεται αισθητό και από το γεγονός ότι τα φωτογραφεία διέθεταν τέτοιου είδους ενδυμασίες για να καλύπτουν τη σχετική ζήτηση. Ανάμεσα στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού, και για τρεις τουλάχιστον δεκαετίες, η φωτογράφιση με παραδοσιακές ενδυμασίες διατηρήθηκε και διαδόθηκε, όπως φανερώνει πλήθος προσωπικών φωτογραφιών αλλά και ευρύτατης κυκλοφορίας εμπορικά επιστολικά δελτάρια.
«Η ένδυση του Θεόφιλου με φουστανέλα εξακολουθεί να τροφοδοτεί το συμβολικό εκτόπισμα της εικόνας του, αναδεικνύοντας τον ζωγράφο στον απόλυτο Ελληνα-ήρωα-καλλιτέχνη», σχολιάζει η κ. Μόσχου. «Ωστόσο, μια πιο νηφάλια προσέγγιση του λαϊκού ζωγράφου προϋποθέτει την ένταξη της φυσιογνωμίας του, η οποία χαρακτηρίζεται από τις ενδυματολογικές του επιλογές, σε προϋπάρχουσες εκδηλώσεις της λαϊκής κουλτούρας της εποχής του».
