Η ματιά, όσο σύντομη κι αν είναι, στο στήσιμο μιας εικαστικής έκθεσης μοιάζει λίγο σαν το πέρασμα από το εργαστήρι του καλλιτέχνη. Υλικά, εργαλεία, άνθρωποι, ιδέες διασταυρώνονται, συγκρούονται και αλληλοσυμπληρώνονται μέσα σε μια διαδικασία δημιουργίας. Η προετοιμασία που συμβαίνει στα παρασκήνια, πριν ανοίξει η πόρτα για το κοινό, έχει εξαρχής τη γοητεία ενός βήματος μέσα σε άδυτο. Πόσο μάλλον αν αυτά συμβαίνουν στην αίθουσα περιοδικών εκθέσεων του Μουσείου της Ακρόπολης, που για τον Αμερικανό καλλιτέχνη Μίκαελ Ράκοβιτς είναι «το πιο σημαντικό μουσείο στον κόσμο».
Για να επισκεφθεί κανείς την ατομική έκθεση «Allspice. Michael Rakowitz & Ancient Cultures» μπαίνει στο μουσείο από την κεντρική είσοδο αφού περάσει τον έλεγχο, όπως και η μακρά σειρά των τουριστών που περιμένουν υπομονετικά από νωρίς το πρωί. Η πλειονότητα κινείται προς τα αριστερά, σε μια διαδρομή που σύντομα θα οδηγήσει σε μια συνάντηση με τις πέντε Κόρες του Ερεχθείου. Και θα καταλήξει σε μία απουσία: η έκτη Καρυάτιδα, η «Κόρη C» κατά τους αρχαιολόγους, λείπει από το σπίτι της διακόσια είκοσι χρόνια.
Εικόνες, μυρωδιές, γεύσεις
Γι’ αυτό το «διαρκές πολιτιστικό τραύμα», και τον τρόπο που εκφράζεται μέσω της τέχνης του, συνομιλούν η διευθύντρια του Οργανισμού ΝΕΟΝ Ελίνα Κουντούρη και ο Ράκοβιτς, άλλοτε με λόγια κι άλλοτε με εικόνες, μυρωδιές, γεύσεις, αφού ο τίτλος της έκθεσης είναι «Allspice» (μπαχάρι) και εμπνέεται από τις χειρόγραφες συνταγές της μητέρας του Ράκοβιτς.
Παράλληλα, ο διευθυντής του Μουσείου Ακρόπολης, καθηγητής Νικόλαος Σταμπολίδης –συνεπιμελητής της έκθεσης με την κ. Κουντούρη–, συνεισφέρει στη συζήτηση με τον πλούτο των γνώσεών του για τις αρχαιότητες αλλά και τα «κενά» που υπάρχουν μεταξύ τους. Για τις σκιές που ρίχνουν στα μουσεία του κόσμου τα χιλιάδες χαμένα αντικείμενα και τα διαμελισμένα αγάλματα, τα οποία «κινούνται μεταφερόμενα από έκθεση σε έκθεση κι από χώρα σε χώρα, ευαισθητοποιώντας συνειδήσεις έως την επιδιωκόμενη αποκατάσταση της δικαιοσύνης».
Πριν ακόμη μιλήσει για τη δουλειά του και πριν μας δείξει το νήμα που συνδέει τα έργα του με τις μνήμες εξορίας και μετανάστευσης, η φυσιογνωμία του Μίκαελ Ράκοβιτς δηλώνει την εκλεκτική συγγένεια του ίδιου, ενός Αμερικανού με καταγωγή από το Ιράκ γεννημένου το 1973, με τον γενειοφόρο άνδρα από την αρχαία Κύπρο – ένα από τα εκθέματα τα οποία συνδράμουν τη συγκεκριμένη έκθεση από το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Και αυτός ο Κυπραίος από τον 5ο αιώνα π.Χ. με τη σειρά του θυμίζει γενειοφόρους του 13ου αι. π.Χ. από τη Μεσοποταμία. Τους συνδέουν οι μπούκλες των μαλλιών, της γενειάδας ή του μουστακιού, που όχι μόνον έχουν σμιλευτεί από τους αρχαίους γλύπτες με τον ίδιο ακριβώς τρόπο, αλλά το γονιδίωμα τις μεταφέρει από γενιά σε γενιά αγνοώντας σύνορα και αποκλεισμούς.
Ο Ράκοβιτς είναι απόγονος Εβραίων της μεταπολεμικής περιόδου, γεννήθηκε και μεγάλωσε στο Λονγκ Αϊλαντ της Νέας Υόρκης. Ο πατέρας του καταγόταν από το Μπρούκλιν, ενώ η μητέρα του και η οικογένειά της ήταν από τη Βαγδάτη και αυτοπροσδιορίζονταν ως Αραβο-Εβραίοι. Ως παιδί ενός γιατρού που αφιέρωσε τη ζωή του στη θεραπεία και στην αποκατάσταση των καταρρακωμένων και μιας Εβραίας που εκφράζει την ταυτότητά της μέσω του πολιτισμού των αισθήσεων, ο καλλιτέχνης συνδέεται βαθιά με τις κατά τόπους ιστορίες εκτοπισμού και αποκατάστασης. «Ανατρέχοντας στις ιρακινές συνταγές της μητέρας μου, ένα από τα πιο διαδεδομένα υλικά είναι το μπαχάρι. Αυτό το άγουρο αποξηραμένο μούρο, αλεσμένο σε σκόνη, έχει γεύση που θυμίζει πολλά πράγματα ταυτόχρονα: κανέλα, γαρίφαλο, μοσχοκάρυδο, νότες από καρδάμωμο. Είναι ένα από τα βασικά υλικά στο ιρακινό μπαχαρικό μείγμα baharat και, όταν δεν είναι διαθέσιμα τα υπόλοιπα μπαχαρικά, λειτουργεί ως υποκατάστατο, διατηρώντας τη γευστική ταυτότητα της συνταγής», λέει ο ίδιος.
Ηδη, λοιπόν, από την επιλογή του τίτλου που παραπέμπει στην οικειότητα, τη θαλπωρή, όπως εύστοχα επισημαίνει στη συζήτηση η κ. Κουντούρη, το έργο του Ράκοβιτς δεν επισημαίνει μόνο τις πληγές ενός παρελθόντος που είναι γεμάτο απώλειες, αλλά εστιάζει στην επανένωση και την επούλωση. Το κύριο μέρος της έκθεσης αποτελούν οι δεκαοκτώ μεγάλες ανάγλυφες πλάκες (panels), που παραπέμπουν στις ανάλογες ανάγλυφες πλάκες από το παλάτι του Ασουρνασιρπάλ Β΄.
Το έργο του Ράκοβιτς δεν επισημαίνει μόνο τις πληγές ενός παρελθόντος που είναι γεμάτο απώλειες, αλλά εστιάζει στην επανένωση και την επούλωση, όπως επισημαίνει η Ελίνα Κουντούρη.
Βαθιά επηρεασμένος από την εισβολή των ΗΠΑ στο Ιράκ το 2003 και τη λεηλασία αντικειμένων από το μουσείο της χώρας, ο Ράκοβιτς ξεκίνησε το υπό εξέλιξη έργο του «The invisible enemy should not exist» (2007 – εν εξελίξει), μια συλλογή, μέρος της οποίας εκτίθεται στις αίθουσες του Μουσείου Ακρόπολης και ο καλλιτέχνης είχε χαρακτηρίσει «μια λαχτάρα με ραγισμένη καρδιά».
Σκοπός του είναι να αναδημιουργήσει καθένα από τα 7.000 αντικείμενα του Εθνικού Μουσείου του Ιράκ στη Βαγδάτη τα οποία λεηλατήθηκαν ή καταστράφηκαν κατά τη διάρκεια και σε συνέχεια της αμερικανικής εισβολής. Αντίστοιχα, μετά τις επιθέσεις που έκανε ο ISIS στο παλάτι της Kalhu (η σημερινή Νιμρούντ), ο καλλιτέχνης και η ομάδα του ξεκίνησαν στο εργαστήριο ένα εγχείρημα επανεμφάνισης των κατεστραμμένων αιθουσών χρησιμοποιώντας συσκευασίες τροφίμων από τη Μέση Ανατολή και αραβικές εφημερίδες. Το αποτέλεσμα είναι εντυπωσιακό, πολύχρωμα ανάγλυφα από πεπιεσμένο χαρτί τα οποία αποδίδουν τη λαμπρότητα και τη ζωντάνια ενός ρωμαλέου πολιτισμού. Στην έκθεση, τα κενά σημεία –αντικατεστημένα από αρχαιολογικές λεζάντες– καταδεικνύουν την απώλεια, το κενό που άφησαν οι ξένες δυνάμεις, οι οποίες διεξήγαγαν ανασκαφές στο Ιράκ κατά τον 19ο αιώνα.
Αγάλματα-φρουροί
Τις εισόδους του αρχαίου, πολυτελούς παλατιού της Kalhu προστάτευαν τεράστια αγάλματα-φρουροί (γνωστά ως lamassu), που είχαν μορφή φτερωτών ζώων με ανθρώπινα πρόσωπα. Στο κέντρο της συγκεκριμένης έκθεσης, ένα λαμασού με κεφάλι γενειοφόρου άνδρα και σώμα ζωγραφισμένο πάνω σε πλεξιγκλάς «μεταφράζει ιστορίες, συναισθήματα και απουσίες σε νέες φόρμες», όπως λέει η κ. Κουντούρη μιλώντας γενικά για την πρακτική του Ράκοβιτς. Ο ίδιος λέει για τον εαυτό του: «Είμαι ένας γλύπτης που έχει αφιερώσει τη ζωή του να κάνει γλυπτική από άλλη γλυπτική, να κατανοήσει τα “κενά” και να τα ντύσει με νέο “δέρμα”».
Σκοπός του καλλιτέχνη είναι να αναδημιουργήσει τα 7.000 αντικείμενα του Εθνικού Μουσείου της Βαγδάτης τα οποία λεηλατήθηκαν ή καταστράφηκαν κατά τη διάρκεια και μετά την αμερικανική εισβολή.
Τον Οκτώβριο του 2025, στο δεύτερο μέρος της τριλογίας, θα παρουσιαστεί το έργο «Lamassu of Nineveh» (2018) στον εξωτερικό χώρο του Μουσείου Ακρόπολης, ένα γλυπτό φτιαγμένο από μεταλλικά κουτιά σιροπιού χουρμά από το Ιράκ που θα «αναπαριστά» το άγαλμα του φτερωτού ταύρου του 700 π.Χ. που βρισκόταν στην είσοδο της Πύλης Nergal της Νινευή. Η τριλογία θα ολοκληρωθεί με την έκθεση που θα «ανοίξει» το Παλαιό Μουσείο της Ακρόπολης, τον Μάιο του 2026.
