Ερμούπολη, Σύρος. Στεκόμαστε πάνω από αμέτρητα άλμπουμ γεμάτα παλιές, γοητευτικές ασπρόμαυρες φωτογραφίες, φευγαλέα κειμήλια της ιστορίας ναυτικών οικογενειών. Βρισκόμαστε στον χώρο εργασίας και μελέτης του ναυτιλιακού ερευνητή και ιστορικού Γιώργου Μ. Φουστάνου και τριγύρω μας σε μορφή σπάνιων εκδόσεων, φωτογραφιών και μοναδικών κειμηλίων ξετυλίγεται συναρπαστικά ολόκληρη η ιστορία της ελληνικής ναυτιλίας – από το πέρασμά της από τα ιστία στον ατμό, έως σήμερα. Λίγα μέτρα δίπλα μας βρίσκονται οι γιγάντιες δεξαμενές του Νεωρίου, εκεί όπου δένουν ποντοπόρα πλοία για να συντηρηθούν, αλλά και το πολύβουο λιμάνι που υποδέχεται καθημερινά τα πλοία της ακτοπλοΐας. Η ατμόσφαιρα, διάχυτη άλλωστε στην πρωτεύουσα των Κυκλάδων, είναι αμιγώς ναυτική και θαλασσινή.
Εδώ και 35 χρόνια, με όχημα τον εκδοτικό του οίκο «Αργώ», ο αφοσιωμένος ερευνητής και συλλέκτης διασώζει και οργανώνει αυτά τα πολύτιμα τεκμήρια (μια «κιβωτό», όπως συχνά τα ονομάζει) σε θεματικά αφηγήματα, τα οποία παρουσιάζονται στο κοινό με μια σειρά πολυτελών, καλοσχεδιασμένων εκδόσεων που κρύβουν πίσω τους βαθιά έρευνα ετών. Την τελευταία πενταετία ίδρυσε μαζί με τον γιο του Μιχάλη την αστική μη κερδοσκοπική εταιρεία Navira, έχοντας, μεταξύ άλλων, στόχο τη δημιουργία ενός πρότυπου διεθνούς ερευνητικού κέντρου στην Ερμούπολη, καθιστώντας όλο αυτό το υλικό προσβάσιμο στο κοινό.
Ναυτική παράδοση
Κοιτώντας το λιμάνι από το παράθυρο παρατηρεί κανείς το εμβληματικό λιθόκτιστο κτίριο του παλαιού τελωνείου, που μαρτυρά τη σπουδαία ναυτική παράδοση του νησιού. Εκεί, σε έναν από τους χώρους του, στην Πινακοθήκη Κυκλάδων, η Navira θα εγκαινιάσει στις 21 Ιουνίου την έκθεση «Η ραψωδία της ελληνικής ναυτοσύνης», η οποία καταγράφει την απαρχή και το αποτύπωμα της πορείας 57 σημαντικών οικογενειών της σύγχρονης ελληνικής ναυτιλίας.
«Είναι μια ραψωδία που συνέθεσαν οι άνθρωποι της θάλασσας», θα μας πει ο διοργανωτής της έκθεσης. «Ανθρωποι που ξεκίνησαν με λίγα μέσα και έβαλαν γερά θεμέλια για τη δημιουργία του ελληνικού ναυτιλιακού θαύματος. Οι πρόγονοι πολλών εκ των σημερινών εφοπλιστών ξεκίνησαν ως καπετάνιοι και μηχανικοί», μας υπενθυμίζει.
«Ανθρωποι που ξεκίνησαν με λίγα μέσα και έβαλαν γερά θεμέλια για τη δημιουργία του ελληνικού ναυτιλιακού θαύματος. Οι πρόγονοι πολλών εκ των σημερινών εφοπλιστών ξεκίνησαν ως καπετάνιοι και μηχανικοί».
Οι ασπρόμαυρες εικόνες, τραβηγμένες με εκλεκτούς φακούς και φωτογραφικές μηχανές μεσαίου ή μεγάλου φορμά του παρελθόντος, συχνά παρουσιάζουν –πέραν του ιστορικού τους ενδιαφέροντος– και μια αυτόνομη εικαστική αξία. Η λήψη που παρουσιάζει τον καπετάν Παναγιώτη Τσάκο ως δόκιμο πλοίαρχο πάνω στην πρύμνη του λίμπερτι «Κύμα» του Νικόλα Λιβανού, με σκούρο μπερέ, τσιγάρο στο στόμα και γυαλιά ηλίου, μοιάζει κινηματογραφική. Δίπλα του ποζάρουν ο ανθυποπλοίαρχος και ο βοηθός μαγείρου, ενώ και οι τρεις μαζί θυμίζουν, κάτω από την ελληνική σημαία που κυματίζει στον άνεμο από πάνω τους, ήρωες κάποιου άγνωστου ναυτικού έπους. Υπό αυτή την έννοια η επερχόμενη έκθεση αποτελεί, εκτός από ένα καινοφανές ιστορικό πανόραμα, ένα ιδιότυπα ενδιαφέρον εικαστικό δρώμενο.
1.200 φωτογραφίες
Σημασία έχει εδώ να σημειώσουμε και την ίδια την κλίμακα του εγχειρήματος που συμπεριλαμβάνει περισσότερες από 1.200 φωτογραφίες αποτυπώνοντας μια έρευνα ζωής – «το απόσταγμα προσπαθειών τριών και πλέον δεκαετιών», όπως μας λέει ο δημιουργός του. Το πρωτότυπο υλικό, που εντοπίστηκε μέσα στα χρόνια σε ναυτιλιακά ή οικογενειακά αρχεία, παρουσιάζεται με χρονολογική σειρά εξέλιξης, με την πρώτη οικογένεια να ξεκινάει το 1890 στις απαρχές της εποχής του ατμού, φτάνοντας μέχρι το 1972.
«Θελήσαμε να προβάλουμε περισσότερο τις εικόνες ανθρώπων από τα πλοία», θα μας πει εμφατικά ο Γ. Μ. Φουστάνος. «Τα πλοία τα βρίσκουμε: μια φωτογραφία τους, διαβάζουμε ένα όνομα, το αναγνωρίζουμε, το εντοπίζουμε στα αρχεία. Τους ανθρώπους, όμως, δεν μπορούμε πάντα να τους ταυτοποιήσουμε από μια φωτογραφία. Υπάρχουν δυστυχώς αρκετές περιπτώσεις σημαντικών ανθρώπων της ναυτιλίας μας για τους οποίους δεν έχει βρεθεί ούτε ένα φωτογραφικό πορτρέτο».
«Τα πλοία τα βρίσκουμε: μια φωτογραφία τους, διαβάζουμε ένα όνομα, το αναγνωρίζουμε, το εντοπίζουμε στα αρχεία. Τους ανθρώπους, όμως, δεν μπορούμε πάντα να τους ταυτοποιήσουμε από μια φωτογραφία».
Πρωτοπόροι δίχως πρόσωπο, λοιπόν. Μια «αδικία» της ιστορικής μας μνήμης που η «Ραψωδία της ελληνικής ναυτοσύνης» θα προσπαθήσει να αποκαταστήσει – μαζί της και τον σπουδαίο ρόλο των γυναικών. «Ας μην ξεχνάμε τις συζύγους των ναυτικών και την ανεκτίμητη συμβολή τους στην όλη υπόθεση», θα συμπληρώσει ο ιστορικός. Πράγματι, ξεφυλλίζοντας τα φωτογραφικά άλμπουμ με το υλικό της έκθεσης, οι σύντροφοι των ναυτικών εμφανίζονται εδώ κι εκεί σαν ξεχασμένοι σύμμαχοι σε μια μεγάλη θαλασσινή περιπέτεια.
Είναι όμως και τα παιδιά, που δίνουν τη δική τους πρωταγωνιστική παρουσία. Η λήψη που παρουσιάζει τον οκτάχρονο Στάθη Κουλουκουντή να ποζάρει παιχνιδιάρικα μέσα σε ένα σωσίβιο οικογενειακού πλοίου, θα μπορούσε να αποτελεί στιγμιότυπο από ταινία ιταλικού νεορεαλισμού, ενώ δύο «γίγαντες» της ακμαίας ναυτιλιακής Ερμούπολης του παρελθόντος, τα αδέρφια Νικόλας και Μηνάς Ρεθύμνης, μοιάζουν ντυμένα με τα παιδικά «ναυτικά» τους ρούχα σαν χαρακτήρες σε έργο του Μπέργκμαν. Σε μια άλλη εικόνα ο Γιώργος Γαβριήλ, πιτσιρικάς, ποζάρει υπερήφανος στη βαρδιόλα του καραβιού με στολή «μικρού καπετάνιου».
«Οι 1.200 εικόνες της έκθεσης αναδεικνύουν το σύγχρονο ελληνικό ναυτιλιακό θαύμα, αυτό που δημιούργησαν άνθρωποι πρωτοπόροι και τολμηροί, συχνά με περιορισμένα μέσα ή ως μετανάστες, άνθρωποι καινοτόμοι που δεν φοβήθηκαν τον ανταγωνισμό, είχαν όραμα, δούλεψαν, πάλεψαν και κέρδισαν», θα προσθέσει ο Γ. Μ. Φουστάνος, ενώ θα συμπληρώσει: «Κυρίως, όμως, η έκθεση θέλει να δείξει στο κοινό, μέσα από μια πανδαισία εικόνων, τους αληθινούς πρωταγωνιστές: τους ναυτικούς και τις οικογένειές τους. Ο ελληνικός εφοπλισμός είναι ο Ελληνας ναυτικός».
«Η ραψωδία της ελληνικής ναυτοσύνης», Δημοτική Πινακοθήκη Κυκλάδων, Ερμούπολη. Εγκαίνια 21.6, διάρκεια έως 27.6.
