RICHARD J. EVANS
Hitler’s People
εκδ. Allen Lane, 2024, σελ. 624
Με την εξάπλωση του αυταρχισμού παγκοσμίως και την άνοδο της ακροδεξιάς στην Ευρώπη, με τη διάβρωση των δημοκρατικών θεσμών και την καταστρατήγηση των θεμελιωδών ελευθεριών, έχει αναζωπυρωθεί το ενδιαφέρον για τη Γερμανία του Μεσοπολέμου και τα διδάγματα από την κατάρρευση της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης και την επικράτηση του ναζισμού. Τη δική του αξιολόγηση κατέθεσε πρόσφατα ένας καταξιωμένος Βρετανός ιστορικός, ο Ρίτσαρντ Εβανς, συγγραφέας μιας βραβευμένης τριλογίας για τη χιτλερική Γερμανία.
Γιατί τόσο πολλοί Γερμανοί συνέπραξαν στα εγκλήματα της ναζιστικής Γερμανίας; Γιατί ακολούθησαν τυφλά τον Χίτλερ σχεδόν μέχρι το τέλος του; Μέχρι πού μπορούν να φτάσουν οι άνθρωποι, όταν καταργούνται οι ηθικοί περιορισμοί; Στο νέο βιβλίο του ο Εβανς επιχειρεί μια βιογραφική προσέγγιση της γερμανικής ιστορίας στις δεκαετίες 1920, ’30 και ’40 σκιαγραφώντας 24 πορτρέτα κυρίως ανδρών αλλά και μερικών γυναικών που δημιούργησαν και υπηρέτησαν τη ναζιστική Γερμανία, από τον ηγέτη τους Χίτλερ, «αυλικούς» του, όπως οι Γκέρινγκ, Γκέμπελς, Χίμλερ και Σπέερ, εκτελεστές της «τελικής λύσης», όπως οι Αϊχμαν και Χάιντριχ, προπαγανδιστές, όπως η κινηματογραφίστρια Ρίφενσταλ, υπέρμαχους της φυλετικής καθαρότητας και επαγγελματίες της ευγονικής, διεστραμμένες δεσμοφύλακες στα στρατόπεδα εξόντωσης και άλλους συνοδοιπόρους, καταδότες και κερδοσκόπους που συστρατεύθηκαν με μύριους τρόπους στο πλευρό του Χίτλερ, ώστε να καταλύσει την εύθραυστη δημοκρατία, να κρατηθεί στην εξουσία με τη βία για 12 χρόνια (1933-1945) και να προκαλέσει τη φρίκη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Το βιογραφικό πορτρέτο του Χίτλερ καταλαμβάνει περίπου 100 σελίδες. Σε κάθε ένα από τα υπόλοιπα 23 «πρόσωπα του Τρίτου Ράιχ» αφιερώνονται έως 20 σελίδες.
Για τον Εβανς οι περισσότεροι από αυτούς δεν ήταν ψυχοπαθείς, που κινούνταν στο περιθώριο της κοινωνίας, αλλά μέλη της μεσαίας τάξης, γαλουχημένοι σε μια συντηρητική κουλτούρα υπερεθνικισμού, μιλιταρισμού και παρανοϊκού αντισημιτισμού, που είχε απήχηση και στα πανεπιστήμια. Η ήττα και οι ταπεινωτικοί όροι που επιβλήθηκαν στη Γερμανία στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο σημάδεψαν τη ζωή τους και αυτό το συλλογικό τραύμα σε συνδυασμό με τον υπερπληθωρισμό και τη Μεγάλη Υφεση που ακολούθησαν, εκμεταλλεύθηκε ένας αδίστακτος δημαγωγός, που άσκησε μεσσιανική επιρροή στις μάζες υποσχόμενος την αναγέννηση της χώρας. Με την ανοχή ή ενθάρρυνση του πολιτικού, στρατιωτικού και οικονομικού κατεστημένου, που του άνοιξε την πόρτα της εξουσίας, κατάφερε να κυριαρχήσει στην πολιτική ζωή, παρότι δεν συγκέντρωσε ποτέ άνω του 37% των ψήφων σε ελεύθερες εκλογές. Οι «αυλοκόλακες» με την τυφλή αφοσίωση στον «Φύρερ» και στο δόγμα του «ολοκληρωτικού πολέμου» ενίσχυαν την εγωμανία και την υπέρμετρη αυτοπεποίθησή του ότι ως νέος Ναπολέων θα μπορούσε να αντιμετωπίσει νικηφόρα τρεις αυτοκρατορίες, τη Βρετανία, την Αμερική και τη Σοβιετική Ενωση, παρότι ηγείτο μιας μεσαίας δύναμης.
Δικτατορία
Θεωρώντας την πολιτική «πόλεμο με άλλα μέσα» και οπλοποιώντας το ψέμα, το φυλετικό μίσος, την αχαλίνωτη βία και την ανελέητη προπαγάνδα ότι για τα δεινά της Γερμανίας ήταν υπεύθυνη μια παγκόσμια εβραϊκή συνωμοσία, ο Χίτλερ εγκατέστησε μια στυγνή δικτατορία χωρίς ελεύθερο Τύπο, ανεξάρτητη δικαιοσύνη και εναλλακτική πολιτική οργάνωση. Μόνο στον πρώτο χρόνο της ναζιστικής κυβέρνησης φυλακίσθηκαν στα νεοσύστατα στρατόπεδα συγκέντρωσης 200.000 αντίπαλοι του καθεστώτος. Η έννοια της λαϊκής ή εθνικής κοινότητας ασκούσε ισχυρή συναισθηματική έλξη στη δεκαετία του 1930 και στις αρχές της δεκαετίας 1940. Από αυτήν όμως αποκλείονταν «τα παράσιτα», οι Εβραίοι, οι ομοφυλόφιλοι, οι Ρομά, οι ανάπηροι, οι σοσιαλδημοκράτες και οι κομμουνιστές που διώχθηκαν, βασανίσθηκαν ή δολοφονήθηκαν μέσα σε ένα θεσμικό πλαίσιο που νομιμοποιούσε τη βαρβαρότητα και την κρατική τρομοκρατία.
Oι περισσότεροι δεν ήταν ψυχοπαθείς, αλλά μέλη της μεσαίας τάξης, γαλουχημένοι σε μια συντηρητική κουλτούρα υπερεθνικισμού, μιλιταρισμού και παρανοϊκού αντισημιτισμού.
Με την πλύση εγκεφάλου περί ανωτερότητας της Αρίας φυλής, ακολούθησε η αναγκαιότητα επέκτασης του «ζωτικού χώρου» και εξόντωσης των υποτιθέμενων «εχθρών του γερμανικού έθνους, των Εβραίων και των μπολσεβίκων», ενώ οι εδαφικές κατακτήσεις στην αρχή του πολέμου απελευθέρωσαν τους δαίμονες του αντισημιτισμού σε πολλές ευρωπαϊκές κοινωνίες, διευκολύνοντας έτσι το Ολοκαύτωμα των έξι εκατομμυρίων Εβραίων. Ο συγγραφέας σημειώνει ότι το αφήγημα ότι η πλειονότητα των Γερμανών αγνοούσε τις φρικαλεότητες των ναζί, καταρρίπτεται από νεότερες έρευνες που δείχνουν ότι σχεδόν όλοι οι Γερμανοί είχαν δει ή ακούσει για τις θηριωδίες των ναζί στο εσωτερικό και στις κατεχόμενες χώρες και ότι «μεγάλος αριθμός κανονικών Γερμανών έφερε τον ναζισμό στην εξουσία, συνέπραξε ή επικροτούσε τις εγκληματικές πολιτικές του, ενώ σποραδικές διαμαρτυρίες δεν συνιστούσαν αντίσταση στο καθεστώς». Ο θαυμασμός για τον Χίτλερ δεν είχε κοπάσει ακόμη και όταν η κατάρρευση της Γερμανίας ήταν ορατή, ενώ είναι αξιοσημείωτη η άρνηση μετά τον πόλεμο αυτουργών στον στρατό, σε δημόσιες υπηρεσίες, επαγγελματικές τάξεις και επιχειρήσεις ότι συνέβαλαν ποικιλοτρόπως στην εδραίωση του καθεστώτος, ότι ανέχθηκαν και στήριξαν την παραβίαση του κράτους δικαίου και των κανόνων ηθικής.
Το αφήγημα ότι η πλειονότητα των Γερμανών αγνοούσε τις φρικαλεότητες των ναζί, επισημαίνει ο Ρίτσαρντ Εβανς, καταρρίπτεται από νεότερες έρευνες που δείχνουν ότι σχεδόν όλοι είχαν δει ή ακούσει για τις θηριωδίες.
«Είναι σημαντικό να εξετάσουμε τη νοοτροπία και τα κίνητρα αυτών που έφεραν τους ναζί στην εξουσία. Οταν θέσουμε τις βιογραφίες τους με τις ιδιοσυγκρασίες και τις ιδιαιτερότητές τους σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, θα κατανοήσουμε καλύτερα πώς ο ναζισμός άσκησε την καταστροφική επιρροή του. Ετσι θα μπορέσουμε να συνειδητοποιήσουμε τις απειλές που η δημοκρατία δέχεται στις μέρες μας και να αναλάβουμε δράση για την αντιμετώπισή τους», καταλήγει ο Εβανς.
*Ο κ. Αχιλλέας Παπαρσένος υπηρέτησε σε ελληνικές πρεσβείες ως σύμβουλος Τύπου και Επικοινωνίας.
