Τι ώθησε τον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο να αφήσει τον Χάνδακα, το σημαντικότερο κέντρο τέχνης του ελληνικού κόσμου εκείνη την εποχή και να αναχωρήσει για τη Βενετία το 1567; Στα 27 του χρόνια ήταν ήδη πολύ μεγάλος για να «μάθει ξανά το επάγγελμα», όπως σχολιάζει η Αικατερίνη Δελλαπόρτα, διευθύντρια του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου. Ποιοι άλλοι ομότεχνοί του είχαν προηγηθεί; Πότε ξεκίνησαν οι πολιτιστικές ανταλλαγές ανάμεσα στις δύο πόλεις; Ποιες ήταν οι ιστορικές, πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες που ευνόησαν τη συνάντηση της τέχνης της βυζαντινής Ανατολής με αυτήν της αναγεννησιακής Δύσης;
Η έκθεση «Painted Gold. El Greco and the Art between Crete and Venice» ανατρέχει στις απαρχές της δημιουργίας της Ενετοκρητικής Σχολής, αναδεικνύοντάς τη ως εξέλιξη της βυζαντινής τέχνης, μπολιασμένης με δυτικά στοιχεία. Η έκθεση, την οποία διοργανώνει το Ιδρυμα των Μουσείων της Βενετίας σε συνεργασία με το Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο και το ελληνικό υπουργείο Πολιτισμού, απλώνεται σε έξι αίθουσες του Palazzo Ducale και περιλαμβάνει 150 έργα – πολλά εκ των οποίων δάνεια από σημαντικές δημόσιες και ιδιωτικές συλλογές (Μουσείο του Πράδο, Μουσείο Thyssen – Bornemisza, Εθνική Πινακοθήκη, Ιστορικό Μουσείο Κρήτης, Ιδρυμα Ωνάση, Ινστιτούτο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών της Βενετίας).
Η έκθεση εκκινεί από τα έργα της παλαιολόγειας αναγέννησης. Είναι η Υστεροβυζαντινή περίοδος ή περίοδος των Παλαιολόγων, που ξεκινάει το 1261 όταν η Κωνσταντινούπολη, που βρισκόταν υπό την κατοχή των Φράγκων, ανακαταλαμβάνεται από τον Μιχαήλ H΄ Παλαιολόγο, και λήγει με την άλωση το 1453. Σε αυτό το διάστημα παρατηρείται άνθηση της βυζαντινής τέχνης και φιλοσοφίας με έμφαση τη στροφή προς την κλασική αρχαιότητα. Κατάληξη της έκθεσης είναι οι Κρήτες που δραστηριοποιήθηκαν στα Επτάνησα ή και τη Βενετία αμέσως μετά την πτώση του Χάνδακα το 1669.
Αρθρωμένη σε επτά χρονολογικές ενότητες, η έκθεση χαρτογραφεί την πορεία της μεταβυζαντινής ζωγραφικής της Κρητικής Σχολής και τις διαφορετικές κατευθύνσεις που πήραν οι κύριοι εκπρόσωποί της στο διάστημα τεσσάρων αιώνων. «Δεν θα άφηνα ποτέ να χαθεί μια τέτοια ευκαιρία για το Βυζαντινό Μουσείο και το Μουσείο Διονυσίου Λοβέρδου», αναφέρει η κ. Δελλαπόρτα, η οποία συνεπιμελείται την έκθεση μαζί με την επιστημονική διευθύντρια του Ιδρύματος των Μουσείων της Βενετίας, Κιάρα Σκουαρτσίνα, και τον διευθυντή του Μuseo Correr, Αντρέα Μπελιένι. «Το ΒΧΜ έχει συμμετάσχει κι άλλες φορές σε εκθέσεις του εξωτερικού, αυτή τη φορά όμως εμφανίζεται σε ισότιμη θέση ως συνδιοργανωτής, συνεισφέροντας στο εκθεσιακό αφήγημα 26 έργα», προσθέτει.
Η έκθεση εκκινεί από τα έργα της παλαιολόγειας αναγέννησης (1261-1453) και καταλήγει στους Κρήτες, που δραστηριοποιήθηκαν στα Επτάνησα ή και στη Βενετία αμέσως μετά την πτώση του Χάνδακα το 1669.
Η έκθεση έχει αφετηρία τον Αγιο Γεώργιο του 14ου αιώνα και προέλευση από τη Μικρά Ασία. «Θέλαμε να προβάλλουμε οπωσδήποτε τα έργα τα οποία αποτελούν συνέχεια της παλαιολόγειας αναγέννησης, η οποία ήδη από τις αρχές του 14ου αιώνα είχε επηρεάσει την κρητική τοιχογραφία και επιδιώξαμε να ακουστεί ο όρος παλαιολόγεια αναγέννηση σε μια πόλη που μαζί με άλλες αποτελούν πατρίδα της Αναγέννησης», εξηγεί.
Τη σκυτάλη παίρνουν οι πρόδρομοι της Κρητικής Σχολής, με κυριότερο τον Αγγελο Ακοτάντο, αλλά και τον Ανδρέα Ρίτζο, τον Ανδρέα Παβία. «Ο Αγγελος Ακοτάντος είναι ο πρώτος που υπογράφει τα έργα του και χρησιμοποιεί μερικώς λάδι, ενώ ο Ανδρέας Ρίτζος γίνεται περιζήτητος για τις εικόνες που απεικονίζουν την Παναγία σε διάφορους τύπους και στάσεις, με συχνότερη τη λεγόμενη Παναγία του πάθους, εικόνα με την οποία συμμετέχει το Ιδρυμα Ωνάση στην έκθεση», αναφέρει η κ. Δελλαπόρτα.
Στη συνέχεια η αφήγηση προχωράει με έργα στα οποία είναι πιο εμφανής η ώσμωση ανάμεσα στη μανιέρα γκρέκα και στο λατινικό ύφος. Συναντάμε επίσης περιπτώσεις όπου ζωγράφοι χρησιμοποιούν κατά περίπτωση εικονογραφικά στοιχεία της μιας ή της άλλης θεολογίας, ανάλογα με το ποιος είναι ο παραγγελιοδόχος – ορθόδοξος ή δυτικός. Στον 16ο αιώνα πια, στο απόγειο της Κρητικής Σχολής, βλέπουμε πως οι Κρήτες επηρεάζονται περισσότερο από την ενετική ζωγραφική. Ολα τα έργα είναι ενυπόγραφα, οι μορφές αποδίδονται πιο ρεαλιστικά, η σκηνική αφήγηση είναι πλούσια, ενώ εισάγονται και πολλά νέα θέματα, όπως η Pieta, η Madre della Consolazione ή η παρουσία Δυτικών αγίων, όπως ο Αγιος Φραγκίσκος. Τα ονόματα που κυριαρχούν εδώ είναι ο Θεοφάνης ο Κρης, ο Γεώργιος Κλόντζας, ο Μιχαήλ Δαμασκηνός και βέβαια ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος.
Ο «Γκρέκο»
Τόσο ο Γεώργιος Κλόντζας όσο και ο Μιχαήλ Δαμασκηνός έζησαν για μεγάλο διάστημα στη Βενετία και μάλιστα εργάστηκαν για τη διακόσμηση της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου των Ελλήνων, με εμφανή στοιχεία του ιταλικού μανιερισμού στο ύφος τους. «Η διαφορά τους με τον Θεοτοκόπουλο είναι πως εκείνοι αισθάνθηκαν περαστικοί από τη Βενετία, δεν εγκατέλειψαν ποτέ την ιδέα της επιστροφής στην Ελλάδα και δεν απαρνήθηκαν τις βασικές αρχές της τεχνοτροπίας τους», υποστηρίζει η Ελληνίδα επιμελήτρια. «Ο Γκρέκο κάνει τη μεγάλη ανατροπή και εκεί είναι που φαίνεται ο επαναστατικός του χαρακτήρας· εγκαταλείπει το εργαστήριο στη γενέτειρά του και πηγαίνει στη Βενετία για να μαθητεύσει στα εργαστήρια του Τιτσιάνο και του Τιντορέτο».
Στο απόγειο της Κρητικής Σχολής τον 16ο αιώνα κυριαρχούν ο Θεοφάνης ο Κρης, ο Κλόντζας, ο Δαμασκηνός και βέβαια ο Θεοτοκόπουλος. Πλέον οι Κρήτες επηρεάζονται περισσότερο από την ενετική ζωγραφική.
Με τη φυγή του αγνοεί τελείως τους κανόνες της Κρητικής Σχολής, την αυγοτέμπερα, το εικονογραφικό πρόγραμμα και ακολουθεί τα πρότυπα που επέβαλε η σύνοδος του Τρέντο, με την αντιμεταρρύθμιση. «Τα έργα που παράγει από εκεί και έπειτα έχουν κάπως στο βάθος τις επιδράσεις που έχει δεχθεί από την Κρήτη, αλλά η έκφρασή του είναι τελείως διαφορετική», σημειώνει η κ. Δελλαπόρτα.
Οπως μου εξηγεί, το μόνο έργο του Θεοτοκόπουλου που ανήκει αμιγώς στην κρητική περίοδο με ιταλικά μανιεριστικά εικονογραφικά στοιχεία είναι η Κοίμησις της Θεοτόκου, που βρίσκεται στον ιερό καθεδρικό ναό Κοιμήσεως της Θεοτόκου στην Ερμούπολη της Σύρου, όμως δεν ήταν δυνατόν να απομακρυνθεί για να συμπεριληφθεί στην έκθεση. «Ηταν μια ζωγραφική μεγαλοφυΐα και αυτό φαίνεται από το πόσο έχει επιδράσει στη μοντέρνα τέχνη από τον Σεζάν και τον Πικάσο έως τον Πόλοκ».
*«Painted Gold. El Greco and the Art between Crete and Venice».
Εως τις 29/9. Fondazione Musei Civici di Venezia, www.visitmuve.it.
