ΘΑΝΑΣΗΣ ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΣ
Ονομαστική αξία
Δοκίμια για τη μετάφραση
εκδ. του Εικοστού Πρώτου, 2024
σελ. 180
Δεκαοκτώ κείμενα: συμπεράσματα και πορίσματα σαράντα ετών αδιάπτωτου μεταφραστικού μόχθου, υποδειγματικά, το τονίζω, από υφολογικής σκοπιάς. Ανανεώνουν, μεταξύ άλλων, το ενδιαφέρον μας για τη μείζονα προσφορά της μετάφρασης στην υπόθεση της πολιτιστικής προόδου στη διεθνή σκηνή. Διαπιστώνω ότι πρόκειται περί απολύτως τεκμηριωμένων εγκωμίων στο γύρισμα των πρωτότυπων έργων σε μια δεύτερη γλώσσα. Τα δοκίμια αυτά λειτουργούν και ως αυθεντικό υλικό ποιημάτων. Παραθέτω τα εξής ενδεικτικά αποσπάσματα για τις ανάγκες μιας πρώτης πρακτικής εξοικείωσης με το βιβλίο: «Η μετάφραση είναι η ίδια μια τεράστια μεταφορά, μια μεγάλη ιστορία μεταφορών. Ανέλαβε να αποκαταστήσει τη σύγχυση που οδήγησε στα χάσματα, αλλά και να γεφυρώσει τα χάσματα που οδήγησαν στις γλώσσες. Αλλά αποκαθιστά συνδέοντας τα διαφορετικά, όπως μια μεταφορά που έχει ως έργο να αναγνωρίζει και να επενδύει τις μεταξύ τους ομοιότητες. […] Η μετάφραση είναι ένας ύμνος στην ετερότητα που βασίζεται στις ομοιότητες και στις αναλογίες ανάμεσα στα διαφορετικά, στα έτερα, στα ξένα. Η οικειοποίηση του ξένου κρατάει, από τη μεριά της μετάφρασης πάντα, το ίχνος του ομοίου μέσα στο διαφορετικό, αλλά και το ίχνος του διαφορετικού μέσα στο όμοιο. Μέσα σε κάθε μετάφραση ακούμε έναν ύμνο σε αυτό το δίπολο: όμοιο και διαφορετικό· έναν ύμνο στη συνύπαρξή τους, στη σύμπνοια και στην ξεχωριστή ομορφιά τους».
Η μετάφραση είναι ένας ύμνος στην ετερότητα, που βασίζεται στις ομοιότητες και στις αναλογίες ανάμεσα στα διαφορετικά, στα έτερα, στα ξένα.
Η κατάλληλη λέξη
Συγκρατώ ότι ο συγγραφέας υπογραμμίζει την ανάγκη της εγκατάστασης της κατάλληλης λέξης στον μεταφραστικό ιστό. Οσους κόπους ή παλινδρομήσεις κι αν συνεπάγεται το συγκεκριμένο εγχείρημα. Εξ ου και η εγγενής αγωνία κάθε έγκριτου φορέα-διακομιστή λυσιτελούς μετάφρασης. Η ορθή λέξη είναι συνεπώς το πολυπόθητο Δισκοπότηρο του ενοφθαλμισμού του πρωτογενούς κειμένου στην άλλη γλώσσα. Ή όπως κομψά διατυπώνεται στο παρόν έργο: «Ετσι σε κάθε μετάφραση, σε κάθε καλή μετάφραση, ο μεταφραστής οφείλει να αναζητήσει όχι απλώς το αντίστοιχο της λέξης στη γλώσσα του, αλλά εκείνη τη λέξη που το ειδικό της βάρος έχει την ίδια ονομαστική αξία στη γλώσσα του – κάτι που προκύπτει και από το περιβάλλον της λέξης, από τα συμφραζόμενά της, από την ίδια την ατμόσφαιρα της φράσης, από τον καιρό που πνέει σε μια φράση». Ο μεταφραστής οφείλει να δράσει και ως ραβδοσκόπος, επιμένει ο συγγραφέας. Θα πρέπει συνεπώς να αναζητήσει στη σκιά της λέξης τα όποια καταλυτικά συμφραζόμενά της. Να δει τι αποκρύπτει ενδεχομένως η σκιά της. Ποια συγκεκριμένα αόρατα κειμενικά σωματίδια συνυπάρχουν εξ ορισμού στο δεδομένο λανθάνον βάθος της. Ή στη δεδομένη σκοτεινή ύλη της. Γι’ αυτό και η ευεργετική, η πρόσφορη μεταστοιχείωση στην άλλη, στη φιλόξενη γλώσσα επιλογής, κρίνεται πολύτιμη.
Νεωτερικό μυθιστόρημα
Πιστεύω ότι το παρόν βιβλίο θα μπορούσε κάλλιστα να διαβαστεί και σαν να ήταν ένα νεωτερικό μυθιστόρημα. Ενα κείμενο συνειδητά πολυπρισματικό, απόσταγμα βιωμάτων ενός ρηξικέλευθου, εργώδους, εμφανώς προσοντούχου χρήστη μεταγραφής σημαινομένων στη μητρική του λεκτική χλωρίδα και πανίδα. Πρόκειται ομολογουμένως ως για μια κρυστάλλινη, εκ γενετής δημιουργική γραφή, η οποία δεν παύει να διεγείρεται από την πραγματικότητα εκείνη, όπως ξέρει να την προσλαμβάνει και να την αξιοποιεί ένας δόκιμος ποιητής, δικαίως πολυβραβευμένος μέσα κι έξω από τη χώρα μας, όντας ο ίδιος πολύπειρος μεταφραστής, κατ’ επάγγελμα παιδοψυχίατρος και ψυχαναλυτής, δηλαδή ο Θανάσης Χατζόπουλος (1961-). Ισχυρίζομαι ότι στους άμεσους φιλολογικούς προγόνους της άρτια δοσμένης «Ονομαστικής αξίας», στη μυθιστορηματική της, εννοώ, εκδοχή, συγκαταλέγεται οπωσδήποτε η «Ελίζαμπεθ Κοστέλο» (2003) του νομπελίστα Τζον Μάξγουελ Κούτσι (1940-). Κι εκεί, όπως κι εδώ, αυτό που μετράει πάνω απ’ όλα είναι η απόδοση των περιπετειών του πνεύματος, το οποίο επιδιώκει να κατορθώσει σε κάθε περίσταση την αρμόζουσα, ήτοι την αδιαπραγμάτευτα ακριβοδίκαιη λέξη.
