Εχουν περάσει τόσοι αιώνες από την Εικονομαχία, που το θέμα ίσως μας προβληματίζει μόνο σαν κεφάλαιο στο μάθημα των Θρησκευτικών: οι αγιογραφίες είναι αναπόσπαστο και ιδιαίτερα σημαντικό κομμάτι της ορθόδοξης παράδοσης. Το αντιλαμβάνονται ως τέτοιο ακόμα και οι λιγότερο «μυημένοι», που τις ημέρες της Μεγάλης Εβδομάδας, όλο και σε κάποια εκκλησία θα βρεθούν, παρατηρώντας ίσως τις τοιχογραφίες της.
Οσο για τη μακρά ιστορία της αγιογραφικής τέχνης, τα σπουδαία ονόματα που έχει να παρουσιάσει είναι τόσα, ώστε μόνο ενδεικτικά μπορεί κανείς να σταχυολογήσει εκείνα του Μανουήλ Πανσέληνου, του Γεωργίου Καλλιέργη, του Αντρέι Ρουμπλιόφ ακόμα, αλλά και του Ευαγγελιστή Λουκά, που αναφέρεται ως ο πρώτος αγιογράφος. Και ενώ σήμερα οι ενδιαφερόμενοι γνωρίζουν ποιο ήταν το έργο του Φώτη Κόντογλου και πως υπηρετούν την αγιογραφία ο Γιώργος Κόρδης, ο Μάρκος Καμπάνης ή ο ιερομόναχος Λουκάς, την ίδια στιγμή τίθεται και ένα ερώτημα: υπάρχουν νέοι αγιογράφοι; Ενδιαφέρονται για αυτή τη θρησκευτική τέχνη καλλιτέχνες κάτω των 40 ετών; Και αν ναι, πώς την προσεγγίζουν;
Ως κλειστό αντικείμενο
«Προσπαθώ να αντιμετωπίσω την αγιογραφία κάπως διαφορετικά και όχι περιορισμένη σε αυτό το “κλειστό” αντικείμενο, που πολλοί πιστεύουν ότι είναι. Μέσα από την καθημερινή ενασχόληση και μελέτη επιδιώκω να βρω τον δικό μου χαρακτήρα καλλιτεχνικά», λέει στην «Κ» ο 23χρονος Ιωακείμ Κουμούσης, τελειόφοιτος της ΑΣΚΤ, ο οποίος παρακολουθεί μαθήματα στο Εργαστήριο Νωπογραφίας και Τεχνικής των Φορητών Εικόνων της σχολής, με καθηγητή τον Δημοσθένη Αβραμίδη. Η αγάπη του για τη ζωγραφική άρχισε να φαίνεται ήδη από την παιδική του ηλικία, όταν εντελώς τυχαία οι γονείς του τον παρότρυναν να γραφτεί στο εργαστήριο βυζαντινής αγιογραφίας της Μητροπόλεως Πατρών. «Από τότε δεν σταμάτησα ούτε μία ημέρα να ασχολούμαι με το αντικείμενο», μας λέει την ώρα που βρίσκεται στην Τήνο, αγιογραφώντας το εκκλησάκι ενός ιδιώτη.
Κατά τη γνώμη του, στην τέχνη της αγιογραφίας δεν μπορούν, αλλά ούτε χρειάζεται να γίνουν μεγάλες αλλαγές για να συνδεθεί με τους ανθρώπους του σήμερα. Παρ’ όλα αυτά «θα ήθελα να μπορώ να εντάξω στη ζωγραφική μου μερικά πιο σύγχρονα στοιχεία, για να μπορέσει η αγιογραφία να προσεγγίσει και νεότερο κόσμο. Για παράδειγμα, οι μορφές των προσώπων, αλλά και οι κινήσεις μας, διαφέρουν το 2025 με εκείνες που αποτύπωσαν εμβληματικοί καλλιτέχνες πριν από χιλιάδες χρόνια», αναφέρει, τονίζοντας ότι αυτό είναι και μία από τις μεγαλύτερες δυσκολίες στη δουλειά του.
Από την άλλη πλευρά, η 24χρονη Αναστασία Κοντοπούλου, τελειόφοιτη του ίδιου τμήματος, μας λέει ότι για εκείνη η μεγαλύτερη πρόκληση είναι να εναρμονίζεται η εργασία της με το γενικότερο εκκλησιαστικό πλαίσιο, το οποίο αντιλαμβάνεται ως έναν διαφορετικό τρόπο ζωής, συμφωνώντας με τον Ιωακείμ Κουμούση στο ότι «οι αγιογραφίες των καλλιτεχνών σήμερα, σαφώς και μπορούν να παρεκκλίνουν από άποψη φόρμας, στυλ αλλά και τεχνικής με αυτές του παρελθόντος».
«Δεν απεικονίζεις απλώς κάποιον· εισέρχεσαι στην παρουσία του και του ζητάς να είναι παρών και για τους άλλους», λέει η Αννα Νάιρνα.
Μία ακόμη πρόκληση για εκείνη είναι, μάλιστα, ο τρόπος απόδοσης των προσώπων των σύγχρονων αγίων, τους οποίους γνωρίζουμε μόνο από φωτογραφίες. «Δεν πρέπει να αντιγράψεις την εικόνα σαν να ζωγραφίζεις ένα πορτρέτο. Στην αγιογραφία σκοπός είναι να σχηματοποιήσουμε τα πρόσωπα, αφαιρώντας και προσθέτοντας στοιχεία από το πρωτογενές υλικό που έχουμε στα χέρια μας, με σκοπό πάντα το τελικό αποτέλεσμα να απεικονίζει τον Αγιο Παΐσιο, για παράδειγμα».
Η κουβέντα μας έφτασε κάποια στιγμή στο «αιώνιο ερώτημα», όπως το χαρακτήρισαν, σχετικά με το αν κάποιος που ασχολείται με την αγιογραφία πρέπει να είναι πιστός και συγκεκριμένα χριστιανός ορθόδοξος. «Δεν είναι απαραίτητο κάποιος να πιστεύει, ούτε για να ασχοληθεί με την αγιογραφία, ούτε για να φιλοτεχνήσει ένα καλαίσθητο έργο. Ωστόσο πιστεύω ότι η πίστη μπορεί να επηρεάσει τη ζωγραφική, από την άποψη ότι ο τρόπος που θα αποδόσεις τις μορφές, όταν είσαι πιστός, ίσως σε κάνει να το επιτελέσεις με μεγαλύτερο μεράκι», απαντάει ο Ιωακείμ Κουμούσης. Στην ίδια λογική κινείται και η Αναστασία Κοντοπούλου, η οποία αναρωτιέται «πώς γίνεται να ασχοληθείς σε βάθος με κάτι, με το οποίο δεν ταυτίζεσαι και σε ένα δεύτερο επίπεδο, πέρα από το ζωγραφικό και εικαστικό;».
Η σημασία που οι δυο τους δίνουν στην πίστη δεν αποτελεί κάποια… ελληνική ιδιαιτερότητα της αγιογραφίας. Μαζί τους συμφωνεί και η 33χρονη Αννα Νάιρνα από την Ουκρανία, που μεγάλωσε στο Κίεβο και πήγαινε συχνά στην εκκλησία με τη γιαγιά της. Σε εκείνες τις λειτουργίες η Αννα γοητευόταν από τις εικόνες που την περιέβαλλαν. Και όταν αυτή η πρώιμη έλξη ωρίμασε μέσα από τις φιλοσοφικές και θεολογικές σπουδές της στο Βέλγιο, η Αννα άρχισε να εξερευνά «το νόημα της εικόνας» πιο σοβαρά. Σήμερα ζει στο Μπουένος Αϊρες με τον σύζυγό της, λόγω του πολέμου στη χώρα τους και σπουδάζει στο διεθνές διαδικτυακό πρόγραμμα «Writing the Light» του εικαστικού και αγιογράφου Γιώργου Κόρδη.
«Θεωρητικά, οποιοσδήποτε μπορεί να μάθει την τεχνική – τις αρχές του σχεδίου, του ρυθμού, του χρώματος και του φωτός που κάνουν μια εικόνα να “λειτουργεί”. Αλλά στην πράξη, μου είναι δύσκολο να φανταστώ την ιστόρηση εικόνων χωρίς πίστη», λέει η Αννα Νάιρνα και συνεχίζει: «Οπως είπε κάποτε ο Γιώργος Κόρδης, για να ιστορήσεις αγίους, πρέπει να τους αγαπάς – και αυτή η αγάπη προέρχεται από μια σχέση. Αισθάνομαι ότι η ιστόρηση εικόνων είναι μια μορφή πνευματικής επαφής. Δεν απεικονίζεις απλώς κάποιον· εισέρχεσαι στην παρουσία του και του ζητάς να είναι παρών και για τους άλλους. Η τεχνική υπηρετεί τον σκοπό, αλλά ο ίδιος ο σκοπός είναι βαθιά πνευματικός».
Ενέργεια στον θεατή
Πού εντοπίζει εκείνη την ομορφιά της αγιογραφίας; «Σε αντίθεση με τη δυτική νατουραλιστική τέχνη, που δημιουργεί την ψευδαίσθηση χώρου πίσω από την επιφάνεια, οι βυζαντινές εικόνες κατευθύνουν την ενέργειά τους προς τα έξω – προς τον θεατή», αποκρίνεται η Αννα Νάιρνα. «Μέσα από την κίνηση του σχήματος, του χρώματος και του φωτός, η εικόνα φέρνει τον Χριστό, τους αγίους και τα γεγονότα της Θείας Οικονομίας (σ.σ.: το «σχέδιο» του Θεού για το ανθρώπινο γένος) στον δικό μας χώρο και χρόνο. Η πρόκληση βρίσκεται ακριβώς σε αυτό: να δημιουργήσεις όχι απλώς μια καλή εικόνα, αλλά μία που πραγματικά διαμεσολαβεί την παρουσία του εικονιζόμενου. Απαιτεί άριστη γνώση του σχεδίου και λεπτή δουλειά στο χρώμα και το φως, ώστε κάθε χειρονομία να εντάσσεται σε μια μεγαλύτερη αρμονία και να υπηρετεί την πνευματική επαφή», λέει η νεαρή αγιογράφος και καταλήγει: «Από αυτή την άποψη, η εικονογραφία σε κάνει να νιώθεις ταπεινοφροσύνη. Ζητάει από τον αγιογράφο να κάνει πίσω και να υπηρετήσει κάτι μεγαλύτερο από την προσωπική έκφραση».
Από τα video games στην αγιογραφία
«Οταν ξεφεύγεις από την παράδοση, στην αγιογραφία, συχνά θα δεχτείς κριτική και από πιστούς και από άτομα που δεν πιστεύουν. Αν θες να βιοποριστείς άνετα από αυτή την τέχνη, πρέπει συχνά να μπαίνεις σε ένα καλούπι», μας λέει ο 26χρονος Γιώργος Ξανθόπουλος, επίσης, τελειόφοιτος της ΑΣΚΤ, σημειώνοντας όμως ότι το κοινό, πολλές φορές, αναζητάει και το προσωπικό στυλ του καλλιτέχνη σε ένα έργο. «Προσπαθώ κάθε φορά να προσεγγίσω ένα πρόσωπο, για παράδειγμα, με ειλικρίνεια και σεβασμό και να το αποδώσω όσο πιο ρεαλιστικά γίνεται, τηρούμενος ένα συγκεκριμένο εικαστικό πλαίσιο».
Οταν αποφάσισε να σπουδάσει στο τμήμα εικαστικών τεχνών της ΑΣΚΤ, η αγιογραφία δεν ήταν, αρχικά, στις προτιμήσεις του, με τα ενδιαφέροντά του να κινούνται από τη δημιουργία βιντεοπαιχνιδιών, μέχρι τον κινηματογράφο και τη γλυπτική. Με τον καιρό όμως, μελετώντας την ορθόδοξη πίστη και συνδεόμενος πνευματικά με την Εκκλησία, αποφάσισε να ασχοληθεί με την αγιογραφία συνδυάζοντας με αυτόν τον τρόπο και την αγάπη του για την τέχνη.
Καθώς συζητάμε μαζί του μας λέει ότι μία από τις δυσκολίες είναι η αποτύπωση μορφών που δεν έχουν εικονογραφηθεί στο παρελθόν. «Υπάρχουν άγιοι που είτε κανείς ποτέ δεν έχει ζωγραφίσει, είτε βρίσκουμε μόνο πορτρέτα τους, χωρίς σκηνές από τη ζωή τους. Σε αυτή την περίπτωση καλείσαι να ερευνήσεις και να σκεφτείς το πώς θα μπορούσε να είναι η συγκεκριμένη μορφή», αναφέρει.
Σχετικά με το αν η αγιογραφία πρέπει να εξελιχθεί ώστε να έρθει πιο κοντά στη σύγχρονη εποχή, ο Γιώργος Ξανθόπουλος απαντάει ότι «αυτό είναι κάτι που θα αποφασίσει η εκκλησία –δηλαδή όλοι όσοι βρισκόμαστε κοντά της– με τον χρόνο, ώστε η αλλαγή να προκύψει οργανικά και όχι ως αποτέλεσμα πίεσης ή βιασύνης».
