Οσοι περπατάμε στην Πλάκα, μαζί κι εκείνοι που αγαπάμε τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, όλοι επί χρόνια περιμέναμε να ακούσαμε νέα για το εκκλησάκι του Αγίου Ελισσαίου που βρίσκεται κοντά στον σταθμό του Μοναστηρακίου, στο 14 της οδού Αρεως.
Ετσι η ανακοίνωση από το Μουσείο Νεότερου Ελληνικού Πολιτισμού για την τέλεση για πρώτη φορά της Ακολουθίας του Επιταφίου στην κατανυκτική ατμόσφαιρα που έχει το ιστορικό παρεκκλήσιο τη Μεγάλη Παρασκευή (και λιτάνευση στον αύλειο χώρο του) ήταν καλοδεχούμενη. Αλλωστε ο ναός ήταν ιδιαίτερα αγαπητός στους πιστούς, ειδικά την εποχή που έψαλλαν εκεί οι δύο Αλέξανδροι.
Οπως αναφέρει ο φιλόλογος και δοκιμιογράφος Σταύρος Ζουμπουλάκης στο βιβλίο «Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, Τα Αθηναϊκά» (ΜΙΕΤ, 2020), σε αυτόν τον ναΐσκο ο Παπαδιαμάντης έψαλλε ως δεξιός ψάλτης στις αγρυπνίες που γίνονταν τακτικά. Αριστερός ψάλτης ήταν ο τριτοξάδελφός του Αλέξανδρος Μωραϊτίδης. «Ο ίδιος ο Παπαδιαμάντης μνημονεύει ρητά τον Αγιο Ελισσαίο στα διηγήματά του “Χωρίς στεφάνι”, “Τραγούδια του Θεού”, “Η Ψυχοκόρη” και χωρίς να τον κατονομάζει στο διήγημα “Αλλος τύπος” (ένα ναΐσκο όπου κατά τας εορτάς εγίνοντο θρησκευτικαί παννυχίδες)», γράφει ο κ. Ζουμπουλάκης.
Συνεπώς ο μικρός ναός της Πλάκας, μια μονόκλιτη, ξυλόστεγη βασιλική με εξωτερικά ημικυκλική κόγχη ιερού και νάρθηκα στα δυτικά, που θεωρείται ότι ιδρύθηκε στη μεταβυζαντινή περίοδο, πέρα από την κομψότητά του και το ιστορικό ενδιαφέρον του, αποτελεί το μόνο βέβαιο σημείο αναφοράς της αθηναϊκής ζωής του Παπαδιαμάντη. Αυτό μετατρέπει αμέσως το εκκλησάκι που ανήκε στην οικογένεια Λογοθέτη Χωματιανού σε ένα μνημείο-τοπόσημο της πόλης, αφού κατά τα άλλα μόνον υποθέσεις διατυπώνουμε για το ποια ήταν τα μαγαζιά, τα καφενεία, οι ταβέρνες ή τα ταβερνομπακάλικα στα οποία σύχναζε, όπως γράφει ο κ. Ζουμπουλάκης.
Ο μικρός ναΐσκος της Πλάκας αποτελεί το μόνο βέβαιο σημείο αναφοράς της αθηναϊκής ζωής του συγγραφέα.
Στα επόμενα χρόνια το εκκλησάκι, που βρισκόταν απέναντι από τη λεγόμενη παλιά Στρατώνα, συγκέντρωνε πολλούς λογοτέχνες και πνευματικούς ανθρώπους της εποχής, όπως ο Παύλος Νιρβάνας, ο Γιάννης Βλαχογιάννης κ.ά. Ο συγγραφέας, ζωγράφος και δημοσιογράφος Γεράσιμος Βώκος (1868-1927) που εκκλησιαζόταν εκεί μας πληροφορεί ότι γίνονταν περίπου 30 αγρυπνίες τον χρόνο, ενώ στο διήγημά του «Αγρυπνία στον Αγιο Ελισσαίο» περιγράφει την ατμόσφαιρα και το εκκλησίασμα.
Κατά τον 19ο αι. το εσωτερικό του κοσμούσαν τοιχογραφίες, για τις οποίες έχουν διασωθεί σχέδια του Γάλλου περιηγητή Πολ Ντιράντ (1842-1843), στον οποίο οφείλουμε σχέδια των μεσαιωνικών ναών της Αθήνας που παρουσιάζονται στην ομώνυμη έκδοση του ΜΙΕΤ. Στη διάρκεια της Κατοχής ο ναός κατεδαφίστηκε αυθαίρετα, εκτός από τον νότιο και τον δυτικό τοίχο του.
Η αποκατάσταση του μνημείου πραγματοποιήθηκε στο διάστημα 2003-2005, βάσει μελέτης που εκπονήθηκε από το ΥΠΠΟ από τη Διεύθυνση Αναστήλωσης Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων. Προηγήθηκε ανασκαφή και αποκαλύφθηκαν η Αγία Τράπεζα και πλακόστρωτο δάπεδο, με ενσωματωμένα σε δεύτερη χρήση αρχιτεκτονικά και γλυπτά μέλη.
Σήμερα ο ναός εντάσσεται στο οικοδομικό τετράγωνο που φιλοξενεί την έκθεση του Μουσείου Νεότερου Ελληνικού Πολιτισμού. Τελούνται δέκα Λειτουργίες τον χρόνο από την Αρχιεπισκοπή Αθηνών. Η πιο γνωστή από αυτές στη γιορτή του Προφήτη Ελισσαίου, στις 14 Ιουνίου.
Αξίζει να αναφέρουμε ότι η Ακολουθία του Επιταφίου θα τελεσθεί στις 3 με 5 το απόγευμα, και θα είναι ο πρώτος της σειράς των Επιταφίων που έχει γίνει πλέον έθιμο να γυρίζουν στα πλακιώτικα σοκάκια. Η ευκαιρία είναι μοναδική να συναντηθεί κανείς εκείνη την ημέρα με τη γλυκύτητα της άνοιξης μέσα στη Μεγάλη Εβδομάδα και παράλληλα να αγγίξει με έναν τρόπο την εύθραυστη ισορροπία του παπαδιαμαντικού γίγνεσθαι στην καθημερινότητα, αυτό που ενέπνευσε τον Μάνο Ελευθερίου στην ποιητική του συλλογή «Αγρυπνία για το σκοτεινό τρυγόνι στην εκκλησία του Προφήτη Ελισσαίου».
