Δεν μου είναι εύκολο να συνοψίσω σε ένα μικρό σημείωμα τις σχέσεις μιας πεντηκονταετίας περίπου με τον αγαπητό μου φίλο Αλέξη. Δεν περίμενα να φύγει πρώτος αυτός, εξάλλου ήταν ένα χρόνο μικρότερος. Γνωριστήκαμε στις αρχές της Μεταπολίτευσης. Μπήκε γενναία στη διευθυντική ομάδα της Εταιρείας Μελέτης Νέου Ελληνισμού (ΕΜΝΕ) και του περιοδικού της, «Μνήμων». Η Εταιρεία, με μια πρώτη της μορφή, είχε δημιουργηθεί λίγα χρόνια πριν, επί δικτατορίας, και αναζητούσε, στο φιλελεύθερο πλέον πολιτικό και πνευματικό πλαίσιο, τη δική της ανανέωση. Εδώ η συμβολή του Αλέξη ήταν αποφασιστική. Δεν είχε, όπως οι περισσότεροι από εμάς τους φίλους του, ανασταλτικά συμπλέγματα, ήταν πιο ελεύθερος να πει τη γνώμη του και να υπερασπιστεί τις επιστημονικές και άλλες απόψεις του. Hδη γερά μορφωμένος και συνεχώς ανανεώνοντας τα διαβάσματα και τις έρευνές του –κάτι που συνέχισε μέχρι τέλους– δεν δίσταζε να είναι αιχμηρός με όσους επέμεναν να υπερασπίζονται προκλητικά την άγνοια ή τη μετριότητά τους.
Η ομάδα του «Μνήμονα» του οφείλει πολλά γιατί σε πνεύμα συντροφικό μας έκανε γνωστά όσα ήδη γνώριζε από τις σπουδές του στο Παρίσι για την περίφημη τότε γαλλική ιστορική σχολή, μας ώθησε σε νέα διαβάσματα, σε άλλους προβληματισμούς.
Μαζί σχεδιάσαμε τις εκδόσεις μικρού σχήματος που κυκλοφόρησαν παράλληλα με το περιοδικό μας: «Θεωρία και μελέτες Ιστορίας». Αυτός μετέφρασε το κείμενο του Ερικ Χόμπσμπαουμ «Η συμβολή του Καρόλου Μαρξ στην επιστήμη της Ιστορίας», που κυκλοφόρησε, το 1981, δεύτερο στη σειρά αυτών των εκδόσεων. Αλλά τα «Ρομαντικά χρόνια. Ιδεολογίες και νοοτροπίες στην Ελλάδα του 1830-1880», που εκδόθηκαν στην ίδια σειρά (αρ. 14, 1993), είχε τόση επιτυχία που ανατυπώθηκε πολλές φορές και διαβάστηκε από πολλούς φοιτητές ως εγχειρίδιο στα πανεπιστήμια.
Ηταν μαζί μας όταν μια ομάδα του «Μνήμονα» ταξινόμησε το δημοτικό αρχείο της Ερμούπολης στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1970. Νέοι και νέες τότε ανακαλύπταμε τεκμήρια άγνωστα για εμάς που επέτρεπαν μια άλλη, σφαιρική, εικόνα της σημαντικής αυτής πόλης. Και μετά τη δουλειά διασκεδάζαμε. Μου έρχεται στον νου μια βραδινή πορεία μας, από το ένα άκρο του νησιού στο άλλο, με φεγγαράδα και τον Αλέξη να τραγουδά, τι άλλο, Σαββόπουλο.
Συμμεριζόταν ένθερμα και πρωτοστατούσε στην επιμονή μας, που δεν ήταν συνήθης πρακτική την εποχή αυτή και δυστυχώς όλο και περισσότερο ατονεί σήμερα, στις συλλογικές εργασίες και στη σύνταξη βασικών εργαλείων έρευνας (βιβλιογραφίες, ευρετήρια, ταξινομήσεις, αποδελτιώσεις κ.τ.ό.), στην κατεύθυνση που είχε επισημάνει ο Κ. Θ. Δημαράς. Αυτή την επιμονή, όσα τεκμήρια συγκεντρώνεις για τη δική σου έρευνα να τα μοιράζεσαι με άλλους, να ανταλλάσσεις μαζί τους δελτία, φωτοτυπίες κ.λπ. (αργότερα με ηλεκτρονικό τρόπο), ο Αλέξης την οδήγησε σε άλλο, υψηλότερο, επίπεδο. Ποιος δεν τον ευγνωμονεί, αν το γνωρίζει ή όταν το μαθαίνει, ότι αυτός κυρίως έστησε στη Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Κρήτης στο Ρέθυμνο την τόσο πλούσια «Ανέμη – Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Νεοελληνικών Σπουδών»; Ποιος δεν αναζήτησε εκεί βασικά κείμενα της νεοελληνικής γραμματείας, ιδιαίτερα στα χρόνια της πανδημίας; Στην «Ανέμη» ο Αλέξης ανάρτησε και τα εκατοντάδες δελτία του στην ενότητα «προσωπογραφία» και τα εμπλούτιζε συνεχώς. Στις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης δημοσίευσε βασικά για κάθε νέο ερευνητή βοηθήματα: «Υποσημειώσεις και παραπομπές» (πρωτοδημοσιευμένες στον 12ο τόμο, 1989, του «Μνήμονα») και το «Εγχειρίδιο του νεοελληνιστή». Και ήταν πρόθυμος πάντα να καλύψει με τις γνώσεις του και την πλούσια βιβλιοθήκη όχι μόνο αναζητήσεις των φοιτητών και φοιτητριών, αλλά πολλά κενά και στις δικές μας γνώσεις.
Αλλοι θα αποτιμήσουν καλύτερα και αναλυτικά την προσφορά του πρώτα στο Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών και αργότερα στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, που το υπηρέτησε ως ομότιμος και μετά τη συνταξιοδότησή του. Εκεί έδωσε και αυτός μάχες με τις γνώσεις και το κύρος του για να κρατήσει η Φιλοσοφική Σχολή του Ρεθύμνου το υψηλό της επίπεδο, παρά τις αντιξοότητες που συνεχώς συναντούν τα περιφερειακά δημόσια πανεπιστήμια. Θέλω να θυμάμαι ιδιαίτερα τη δεκαετία του 1990, όταν μας ονόμαζαν, περιπαικτικά αλλά και με μια κάποια ζήλια, το «Χάρβαρντ της Μεσογείου». Τότε ήταν που ο Αλέξης έκανε ένα εξαμηνιαίο μάθημα που άφησε εποχή: η ποίηση στα τραγούδια του Σαββόπουλου.
Αλλοι πάλι, πιο ειδικοί, θα αποτιμήσουν το πλούσιο συγγραφικό του έργο, για τα δημοτικά τραγούδια, τη νεοελληνική ποίηση και άλλα πολλά. Ολοι μας ωφεληθήκαμε από τις πολλαπλές γνώσεις του, την ευαισθησία του, το κριτικό του πνεύμα, την ικανότητά του να εντάσσει τα θέματα που τον απασχολούσαν στο πραγματικό ιστορικό τους πλαίσιο. Δεν θα τον ξεχάσουμε γιατί έχουμε πολλά και ωραία να θυμόμαστε.
Η πολιτική κηδεία του Αλέξη Πολίτη θα γίνει σήμερα, Μ. Τετάρτη, και ώρα 11.30 π.μ. στο Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών. Αντί στεφάνων η οικογένεια επιθυμεί την κατάθεση χρημάτων στον λογαριασμό του ΕΛΚΕ (IBAN: GR33 0172 7570 0057 5700 1504 314) για τη Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Κρήτης.
* Ο κ. Χρήστος Λούκος είναι ομότιμος καθηγητής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Κρήτης.
