Ηταν ο πολιτικός πρωταγωνιστής της Επανάστασης, ο υπεύθυνος για τη θεσμική οργάνωση του Αγώνα, αλλά και της επιτυχημένης εξωτερικής πολιτικής των Ελλήνων. Η τελική επιτυχία της Επανάστασης οφείλεται σε μεγάλο βαθμό σ’ αυτόν. Η ελληνική ιστοριογραφία τον έχει αποκαταστήσει πλήρως, αναγνωρίζοντας τη συνεισφορά του, ορισμένες φορές, μάλιστα, υπερβάλλοντας ή αποσιωπώντας λάθη του. Αλλά ακόμη και σήμερα ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος παραμένει το πρόσωπο που έχει δαιμονοποιηθεί περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο. Η δημαγωγική, κακής ποιότητας, ιστοριογραφία συνεχίζει να τον αντιμετωπίζει με τον αφελή και σχηματικό τρόπο που το έκανε και στο παρελθόν, αλλά αυτά ήταν πάντοτε τα όριά της. Είναι, όμως, χαρακτηριστικό πως ο Μαυροκορδάτος (και ο Κοραής) αποτελούν αγαπημένο στόχο των ακροδεξιών και των νεοδεξιών εθνολαϊκιστών «ιστορικών».
Δύο αιώνες μετά την Επανάσταση ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος είχε την τύχη να αποτελέσει τον πρωταγωνιστή του νέου βιβλίου της Λύντιας Τρίχα. Η Τρίχα μάς έχει δώσει μέχρι τώρα δύο εκπληκτικές βιογραφίες, τις καλύτερες των τελευταίων ετών για πολιτικά πρόσωπα. Οι δύο βιογραφίες είχαν θέμα τους τον ανιψιό του Μαυροκορδάτου, Χαρίλαο Τρικούπη και τον πατέρα του, τον Σπυρίδωνα Τρικούπη, φίλο, συνεργάτη και γαμπρό του Μαυροκορδάτου (παντρεύτηκε την αδελφή του Αικατερίνη). Η τριλογία συνεχίζεται με το έργο που ίσως θα έπρεπε να διαβαστεί πρώτο: «Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος: Ο εμπνευστής του συνταγματικού κράτους» (εκδ. Πατάκη 2024).
Ο ηγέτης και ο άνθρωπος
Η Τρίχα έρχεται να αποκαταστήσει τον Μαυροκορδάτο, αλλά στις πραγματικές του διαστάσεις, χωρίς υπερβολές και αποσιωπήσεις. Πρόκειται για μια καθηλωτική αφήγηση, που φωτίζει τόσο τον ηγέτη όσο και τον άνθρωπο, προσφέροντας ένα ολοζώντανο πορτρέτο του θεμελιωτή του νέου ελληνικού κράτους. Γόνος ισχυρής φαναριώτικης οικογένειας, έφερε στην Επανάσταση ένα όραμα σύγχρονων θεσμών και ευρωπαϊκού προσανατολισμού. Δεν έμεινε όμως μόνο στη θεωρία και στις συμβουλές από ασφαλή απόσταση: συμμετείχε ενεργά στον Αγώνα και ανέλαβε ηγετικές θέσεις. Συνέταξε την ιστορική Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας και πρωτοστάτησε στην Α΄ Εθνοσυνέλευση του 1822, που θέσπισε το πρώτο ελληνικό Σύνταγμα. Ακόμα και όταν η έκβαση του πολέμου ήταν αβέβαιη, επέμεινε στη συγκρότηση συντεταγμένης πολιτείας. Η μεγαλύτερη συνεισφορά του, όμως, ήταν η διεθνοποίηση του ελληνικού ζητήματος που κατέληξε στην εμπλοκή και τελικώς την παρέμβαση των τριών Μεγάλων Δυνάμεων.
Μετά την ανεξαρτησία, ο Μαυροκορδάτος διετέλεσε επανειλημμένως υπουργός και πρωθυπουργός, αλλά για μικρά διαστήματα γιατί είτε δεν υπήρχαν οι προϋποθέσεις άσκησης της πολιτικής του είτε διότι ο ίδιος δεν είχε την πυγμή και την αποφασιστικότητα να κυβερνήσει αποτελεσματικά. Συνέβαλε καθοριστικά στη θέσπιση του Συντάγματος του 1844, ενώ στα γεράματά του προήδρευσε και επηρέασε τη συγγραφή του Συντάγματος του 1864, δηλαδή ενός Συντάγματος Φιλελεύθερης Δημοκρατίας. Σε όλη του την πορεία εργάστηκε για μια Ελλάδα προσανατολισμένη σ’ αυτό που σήμερα ονομάζουμε «Δύση», με κράτος δικαίου και «συνετή ελευθερία» – δικαιώνοντας τον τίτλο του «εμπνευστή του συνταγματικού κράτους».
Συμμετείχε ενεργά στον Αγώνα, συνέταξε τη Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας και πρωτοστάτησε στην Α΄ Εθνοσυνέλευση που θέσπισε το πρώτο Σύνταγμα. Η μεγαλύτερη συνεισφορά του, όμως, ήταν η διεθνοποίηση του ελληνικού ζητήματος.
Η Λύντια Τρίχα κατόρθωσε να ζωντανέψει τον Μαυροκορδάτο επιλέγοντας να παρουσιάσει τον βιογραφούμενο τόσο ως πολιτικό όσο και ως ιδιώτη, συνδυάζοντας την ιστορία της εμπλοκής του στον δημόσιο βίο με την ανθρώπινη καθημερινότητά του. Ετσι ο αναγνώστης γνωρίζει, όχι μόνο τον ηγέτη που συνέτασσε Συντάγματα και ηγείτο κυβερνήσεων, αλλά και τον άνθρωπο πίσω από τον αμφιλεγόμενο πολιτικό.
Ιστορική έρευνα
Το βιβλίο στηρίζεται σε εκτενή, πρωτογενή και εντυπωσιακή τεκμηρίωση. Η συγγραφέας άνοιξε κυριολεκτικά κάθε διαθέσιμο αρχείο, αξιοποιώντας πλήθος επιστολών και εγγράφων. Αυτή η ερευνητική πληρότητα χαρίζει στο έργο μια αξιοπιστία αντάξια της ιστορικής του βαρύτητας. Παράλληλα, η αφήγηση ρέει με ζωντάνια και κρατάει τον αναγνώστη σε αγωνία: η βιογραφία διαβάζεται σχεδόν σαν μυθιστόρημα εποχής, χωρίς ποτέ να θυσιάζει την ακρίβειά της.
Η μονογραφία αυτή είναι η πρώτη ολοκληρωμένη βιογραφία του Μαυροκορδάτου, γεφυρώνοντας ένα κενό στην ιστοριογραφία. Μεθοδικά και χωρίς αγιογραφικές εξάρσεις, η Τρίχα διορθώνει παρεξηγήσεις και απομυθοποιεί. Αντιμετωπίζει κριτικά, για παράδειγμα, την κατηγορία ότι ο Μαυροκορδάτος ήταν «πράκτορας των Αγγλων», επισημαίνοντας εύστοχα πως τέτοιοι χαρακτηρισμοί βάρυναν μόνο τους αγγλόφιλους και όχι τους γαλλόφιλους ή ρωσόφιλους της εποχής. Τα τεκμήρια δείχνουν ότι, παρά τα ανθρώπινα σφάλματα ή τις φιλοδοξίες του, ο Μαυροκορδάτος έμεινε σταθερός στις φιλελεύθερες αρχές του.
Εξίσου πρωτότυπη είναι η ένταξη του βίου του στο ευρύτερο κοινωνικό και διεθνές πλαίσιο. Ο Μαυροκορδάτος γίνεται όχημα για να αναβιώσει ολόκληρη η εποχή: από τα φαναριώτικα σαλόνια και τις ευρωπαϊκές αυλές έως τα πεδία των μαχών και τις Εθνοσυνελεύσεις. Η Τρίχα φωτίζει, όχι μόνο τους θριάμβους αλλά και τις αποτυχίες του, προσδίδοντας στο πορτρέτο του βάθος και ανθρώπινη διάσταση. Ο άλλοτε «αινιγματικός» ηγέτης αναδεικνύεται εδώ μια πολυσύνθετη προσωπικότητα – γενναίος και οξυδερκής, αλλά και άνθρωπος με αντιφάσεις, που κατόρθωσε να επιβιώσει πολιτικά για πενήντα χρόνια σε μια ταραγμένη εποχή.
Η συγγραφέας φωτίζει όχι μόνο τους θριάμβους, αλλά και τις αποτυχίες του. Ο άλλοτε «αινιγματικός» ηγέτης αναδεικνύεται σε μια πολυσύνθετη προσωπικότητα – γενναίος και οξυδερκής, αλλά και άνθρωπος με αντιφάσεις.
Πρόκειται αναμφίβολα για ένα έργο-ορόσημο, που επιβεβαιώνει τη δύναμη της ιστορικής βιογραφίας να ζωντανεύει το παρελθόν. Με την ποιότητα και το εύρος της θα αποτελέσει σημείο αναφοράς για κάθε μελετητή της περιόδου. Ταυτόχρονα, η αφηγηματική της δύναμη την κάνει ελκυστική και για το ευρύτερο καλλιεργημένο κοινό. Σε μια συγκυρία όπου ο δημόσιος λόγος για το 1821 συχνά εγκλωβίζεται σε στερεότυπα, το βιβλίο της Τρίχα αποδεικνύει πόσο συναρπαστική και διαφωτιστική μπορεί να γίνει η Ιστορία όταν συνδυάζει την καλή έρευνα με τη φρέσκια ματιά.
*Ο κ. Αριστείδης Χατζής είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και συγγραφέας του βιβλίου «Ο Ενδοξότερος Αγώνας: Η Ελληνική Επανάσταση του 1821» (εκδ. Παπαδόπουλος, 2021).
