«Η μνήμη συμβαδίζει με τη λήθη», σχολιάζει ο ιστορικός τέχνης και επίκουρος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πατρών Αλέξανδρος Τενεκετζής, και κατ’ αρχάς η σκέψη ακούγεται οξύμωρη. Ομως, μιλώντας μαζί του με αφορμή την πρώτη εγκατάσταση ενός έργου σύγχρονης τέχνης σε στρατιωτικό χώρο, συγκεκριμένα για τη γλυπτική σύνθεση «Κιβωτός Εθνικής Μνήμης» του Κώστα Βαρώτσου στον περιβάλλοντα χώρο του υπουργείου Εθνικής Αμυνας, ο λόγος μοιραία πηγαίνει σε αυτές τις δύο αλληλένδετες λειτουργίες: Οσα θυμόμαστε και όσα ξεχνάμε συγκροτούν την ταυτότητά μας, σε προσωπικό ή συλλογικό επίπεδο. Οσον αφορά δε τη μνήμη ενός έθνους, το δημόσιο μνημείο επισφραγίζει αξίες και αρχές δημιουργώντας μια δυναμική σχέση αλληλεπίδρασης με το κοινό.
Για όσους είναι εξοικειωμένοι με τη δουλειά του Κώστα Βαρώτσου, αναγνωρισμένου καλλιτέχνη με πορεία δεκαετιών στον διεθνή χώρο της τέχνης, δημιουργού ενός από τα τοπόσημα της Αθήνας, του γυάλινου υπερμεγέθους «Δρομέα», ξέρουν ότι ο γλύπτης δεν χαρίζεται στην εύκολη ανάγνωση των δημόσιων έργων του.
Ευκρινές νόημα
Ωστόσο έως πρόσφατα η κυρίαρχη άποψη ήταν πως τα μνημεία εθνικού χαρακτήρα έπρεπε να εκπέμπουν ευκρινές νόημα, έτσι ώστε να κινητοποιούν συναισθηματικά άμεσα τον θεατή. Πλέον η μνημειακών διαστάσεων «Κιβωτός» κάνει την ανατροπή. Αποτελείται από κατακόρυφες γυάλινες στήλες πάνω στις οποίες αναγράφονται τα ονόματα των πεσόντων στα πεδία των μαχών της Ελλάδας από το 1830 έως το 1974. Η κατασκευή που ξεκινάει από το έδαφος υψώνεται έως τα έξι μέτρα. Ο ίδιος ο Κώστας Βαρώτσος περιγράφει την «Κιβωτό» του ως «έναν μεγάλο λαβύρινθο όπου τα ονόματα των πεσόντων επιπλέουν στον χώρο και έχουν μία κίνηση προς τον ουρανό δημιουργώντας μία αίσθηση αιώρησης σε ένα κενό που γίνεται αιώνιο».
«Κάθε εποχή καλείται να ανακαλύψει εκ νέου και να επισκεφθεί πάλι το παρελθόν της», σχολιάζει ο κ. Τενεκετζής, «και αυτό συμβαίνει στον δημόσιο χώρο που ως έννοια συγκροτείται τον 19ο αιώνα». Εκτοτε έχουμε μια έκρηξη μνημειακής γλυπτικής καθώς το κράτος ή και συλλογικότητες επεδίωξαν να παρουσιάσουν το δικό τους αφήγημα ως προς την ιστορία εντός των πόλεων. «Τα μνημεία αποτελούν στην ουσία σύμβολα πολιτικών και κοινωνικών συσχετίσεων και αποκλεισμών», εξηγεί ο κ. Τενεκετζής.
Με λίγα λόγια, τι θέλουμε να θυμόμαστε και τι αφήνουμε να ξεχαστεί σε συλλογικό επίπεδο; Σύμφωνα με τον ιστορικό τέχνης μέχρι και το τέλος της δικτατορίας, τα δημόσια μνημεία στην Ελλάδα, και δη τα ηρώα, αφορούσαν το Αλβανικό Επος. Από τη Μεταπολίτευση και αργότερα συμπεριλήφθηκε και το αφήγημα της Εθνικής Αντίστασης, ενώ από τις αρχές του 2000 προστέθηκε και η μνήμη του Ολοκαυτώματος.
Παραστατικά έργα
«Το ενδιαφέρον στοιχείο», εξηγεί ο ίδιος, «είναι ότι και το αισθητικό μέρος του έργου και σίγουρα το μέγεθος έχουν κάτι να προσθέσουν στη δυναμική σχέση θεατή και μνημείου, με άλλα λόγια εξυπηρετούν ένα σκοπό. Στο παρελθόν η θετική μνήμη που αποτελούσε μέρος της κυρίαρχης ιστορίας του κράτους εκφραζόταν συνήθως από παραστατικά έργα (προτομές, αδριάντες, ή γλυπτικές συνθέσεις με ανθρώπινες μορφές), που γεννούν άμεσα συναισθήματα στον θεατή. Οταν η μνήμη ήταν “θολή”, με άλλα λόγια βρισκόταν μεταξύ της επιθυμίας ανάκλησης των ιστορικών γεγονότων και της επιθυμίας για υποβάθμιση, τότε προκρίνονταν έργα περισσότερο αφαιρετικά».
Στον ίδιο άξονα, δηλαδή στις συνδηλώσεις του δημόσιου γλυπτού μνήμης, αναφέρεται και ο ιστορικός τέχνης Χριστόφορος Μαρίνος, μιλώντας στην «Κ». «Το ενδιαφέρον με το μνημείο του Κώστα Βαρώτσου είναι ότι δεν περιλαμβάνει μορφές ή σώματα. Είναι ανθρωποκεντρικό αλλά με έναν υπαινικτικό τρόπο. Εχει ως θέμα του τον άνθρωπο, και μάλιστα τον ηρωικό άνθρωπο, χωρίς να είναι παραστατικό, όπως τα περισσότερα μνημεία στον δημόσιο χώρο στην Ελλάδα». Προφανώς κάτι τέτοιο είναι καινούργιο στη χώρα μας –πόσο μάλλον όταν ο παραγγελιοδότης είναι το ελληνικό Πεντάγωνο– αλλά έχει σημαντικό διεθνές προηγούμενο. Κατά τη γνώμη του κ. Μαρίνου, η «Κιβωτός» είναι ένα σύγχρονο μνημείο, που φαίνεται να συνδυάζει επιτυχώς στοιχεία από δύο γνωστές αμερικανικές μνημειακές γλυπτικές συνθέσεις. Αφενός από το Μνημείο του Βιετνάμ στην Ουάσιγκτον, που φιλοτέχνησε το 1982 η αρχιτέκτων Μάγια Λιν, και αφετέρου από τον γυάλινο λαβύρινθο του Ρόμπερτ Μόρις, που εγκαταστάθηκε το 2014 στο Πάρκο Γλυπτικής του Μουσείου Τέχνης Nelson-Atkins στο Κάνσας Σίτι.
«Η “Κιβωτός Εθνικής Μνήμης” του Βαρώτσου διαθέτει τον μινιμαλισμό αυτών των έργων, ενσωματώνοντας έννοιες όπως η συμμετοχή και η θεατρικότητα. Είναι ένα διάφανο γλυπτό, το οποίο δημιουργεί χώρο και τον αναπαράγει, δεν τον αναπαριστά απλώς», εξηγεί ο κ. Μαρίνος. Στην Ελλάδα τα μινιμαλιστικά μνημεία είναι ελάχιστα, μετρημένα στα δάχτυλα του ενός χεριού. Αναφέρουμε ενδεικτικά το «Μνημείο Εκτελεσθέντων Πατριωτών» στο Σκοπευτήριο Καισαριανής (2005) του Απόστολου Φανακίδη και το «Μνημείο Πεσόντων Πολέμου» στον Τυρό Αρκαδίας (2011) της Νεφέλης Κονταρίνη.
Το μνημείο του Βαρώτσου έρχεται να προστεθεί σε αυτή τη μικρή λίστα και, από αυτή την άποψη, αποτελεί αισιόδοξη είδηση. «Αν διατηρώ μια επιφύλαξη, είναι σε σχέση με τον δημόσιο χαρακτήρα του μνημείου, το οποίο έχει στηθεί στον περιβάλλοντα χώρο του υπουργείου Εθνικής Αμυνας. Θα μπορούν να έχουν πρόσβαση όλοι οι πολίτες για να τιμήσουν τους πεσόντες καταθέτοντας ένα λουλούδι στη μνήμη τους, ή θα είναι ένα ιδιωτικό μνημείο για τα μάτια των εργαζομένων του υπουργείου και των λίγων επισκεπτών;», αναρωτιέται εύστοχα ο Χριστόφορος Μαρίνος.
Ωστόσο και σε αυτό το θέμα φαίνεται να υπάρχει κατ’ αρχήν η επιθυμία του υπουργείου να διευρύνει τη δυνατότητα επισκεψιμότητας. Σύμφωνα με πληροφορίες της «Κ», η πρόβλεψη αφορά σε πρώτη φάση οργανωμένες ξεναγήσεις για σχολεία και φορείς. Ελπίζουμε να υπάρξει μια ρύθμιση που θα αφορά το ευρύ κοινό.
_______________________________________________________________________________
Κεντρική φωτογραφία: Η σύνθεση «Κιβωτός Εθνικής Μνήμης» του Κώστα Βαρώτσου είναι η πρώτη εγκατάσταση ενός έργου σύγχρονης τέχνης σε στρατιωτικό χώρο, συγκεκριμένα στον περιβάλλοντα χώρο του υπουργείου Εθνικής Αμυνας. [ΚΩΣΤΑΣ Α. ΒΑΡΩΤΣΟΣ]
