A.-I. Δ. ΜΕΤΑΞΑΣ
Το αθέατο εγχειρίδιο. Διπλωματική σκέψη και πράξη του Ιωάννη Καποδίστρια (1815-1826)
εκδ. Εστία, σελ. 264
Το παρόν έργο αποτελεί ένα πολύτιμο εγχείρημα στη μελέτη του Καποδίστρια, καθώς προσεγγίζει τη σκέψη του με τρόπο σπάνιο, ακόμη και σε σύγκριση με μελέτες για μεταγενέστερους πολιτικούς ηγέτες. Μέσα από μια συνεκτική και ρέουσα γραφή, το βιβλίο διαρθρώνει τη σκέψη του γύρω από τις διπλωματικές πρακτικές και τη στενή συσχέτισή τους με την εσωτερική τάξη και τη διεθνή δικαιοταξία, προσφέροντας μια προσέγγιση που συνδυάζει τόσο τη θεωρητική ανάλυση όσο και την πρακτική εφαρμογή.
Από την αρχή γίνεται αντιληπτό το πνεύμα του Διαφωτισμού που διαπερνά ολόκληρη τη μελέτη, με τον «δειλά διαχεόμενο πολιτικό φιλελευθερισμό» και την έννοια της «ατελούς μεταβατικότητας» να αντικατοπτρίζουν το κλίμα της εποχής και την ελπίδα για πολιτειακές, οικονομικές και πνευματικές ανανεώσεις, χωρίς όμως να θυσιάζεται η σταθερότητα των παραδοσιακών δομών.
Παράλληλα, η εμπειρία της Ιστορίας αποδεικνύει πως οι θεσμοί και οι διπλωματικές σχέσεις, μέσα από διαρκείς μεταμορφώσεις, διαμορφώνουν το έδαφος για νέες πολιτικές προοπτικές, ενισχύοντας την ιδέα ότι κάθε κρίση μπορεί να μετατραπεί σε ευκαιρία για θεσμική ανανέωση. Ετσι, το έργο αυτό δεν αποτελεί μόνο μια διεισδυτική ανάλυση του παρελθόντος, αλλά και έναν πολύτιμο οδηγό για τη σύγχρονη διπλωματία, καθώς αναδεικνύει διαχρονικές αρχές και πρακτικές που συνεχίζουν να καθορίζουν τις διεθνείς σχέσεις.
Ρεύματα της εποχής
Η επιλεκτική νεωτεριστική προσέγγιση που διακρίνεται στο έργο αποδεικνύει πως ο Καποδίστριας αντλούσε έμπνευση από διάφορα ρεύματα της εποχής, χωρίς να διαταράσσεται το συντηρητικό του υπόβαθρο. Ταυτόχρονα καταδεικνύει την ανάγκη για μια «ποιοτική» κοινή γνώμη, με την παιδεία ως θεμέλιο για να χτιστεί η εμπιστοσύνη μεταξύ των πολιτών και των κυβερνώντων. Η μακρόχρονη ιστορία των διεθνών σχέσεων μας διδάσκει πως η διπλωματία, με τις ρίζες της βαθιά ενσωματωμένες σε θεσμικές πρακτικές, αποτελεί έναν αέναο διάλογο μεταξύ των παραδόσεων και της καινοτομίας, ανοίγοντας δρόμους για το μέλλον χωρίς να αποσυντονίζει την κληρονομιά του παρελθόντος.
Η ανάλυση αγγίζει επαρκώς και τα κρίσιμα ζητήματα της πολιτικής οργάνωσης, όπως το δικαίωμα στην ιδιοκτησία της γης, το οποίο ο Καποδίστριας θεωρούσε προϋπόθεση για την εισαγωγή και εδραίωση της δημοκρατίας και των δικαιωμάτων του πολίτη. Σε αυτό το πλαίσιο η αρχική του καθυστέρηση στην εισαγωγή του συντάγματος αποκτά νόημα, καθώς αποσκοπούσε στην ενδυνάμωση των τοπικών δομών εξουσίας χωρίς να παραβιάζει τα θεμελιώδη δικαιώματα των πολλών. Εν τω μεταξύ, η διακριτική του αντίληψη περί του τρόπου επικοινωνίας του ελληνικού ζητήματος διεθνώς, που αναδεικνύεται μέσα από την έμφαση στη γλωσσική και πολιτισμική του διάσταση, επιβεβαιώνει τη σημαντικότητα του «συστήματος νομιμοποιήσεων» ως μέσου διασύνδεσης μεταξύ της εσωτερικής και διεθνούς πολιτικής σκέψης. Επιπροσθέτως, η παρατήρηση των ιστορικών εξελίξεων δείχνει ότι ο πραγματικός μετασχηματισμός των κοινωνιών απαιτεί τη συνύπαρξη και την αλληλεπίδραση των θεσμών με τις διαπραγματευτικές πρακτικές, δημιουργώντας ένα συνεκτικό σύνολο που αντιστέκεται στις προκλήσεις του χρόνου.
Ο δημόσιος λόγος
Το έργο διαπρέπει επίσης στην ανάδειξη της δυναμικής του δημόσιου λόγου, μέσα από την ανάλυση της «opinion publique», που κατά το πλατωνικό πρότυπο απαιτεί μια ποιοτική και διαρκώς καλλιεργημένη κοινή γνώμη, ικανή να στηρίξει τις πολιτικές αποφάσεις σε μια εποχή κρίσιμων μεταβατικών διαδικασιών. Επιπλέον, η ευαισθητοποίηση απέναντι στην «εύχρονη στιγμή» αποδεικνύει την ικανότητα του Καποδίστρια να διαβάζει τα σημάδια της εποχής και να χειρίζεται επιδέξια τις κρίσιμες στιγμές, όπως τον επικείμενο ρωσοτουρκικό πόλεμο, όχι μόνο για την Ελλάδα αλλά και για τους υπόδουλους χριστιανούς στην οθωμανική επικράτεια.
Συνολικά, το έργο ξεχωρίζει για την ολιστική του προσέγγιση, συνδυάζοντας με αρμονία θεωρητική εμβάθυνση και πρακτική διασύνδεση και προσφέροντας στον αναγνώστη ένα πλήρες και εμπλουτισμένο αφήγημα για μια περίοδο καθοριστικών μεταβατικών διαδικασιών και διπλωματικών εξελίξεων. Η ματιά που απλώνει το βιβλίο, εμπλουτισμένη από μακρόχρονη ιστορική παράδοση και εμπειρίες θεσμικής συνεργασίας, μας θυμίζει πως ο διάλογος μεταξύ παραδοσιακών αξιών και σύγχρονων ιδεών αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο κάθε επιτυχημένης πολιτικής και διπλωματικής στρατηγικής, προσφέροντας έμπνευση για μελλοντικές αναζητήσεις σε έναν αέναο διάλογο για την ανανέωση και την πρόοδο.
*Ο κ. Γιώργος Καλπαδάκης είναι κύριος ερευνητής στην Ακαδημία Αθηνών (ΚΕΙΝΕ).
