Η τούρτα γενεθλίων της Λόλας Αντζελ για τα επτά χρόνια της ήταν μια φέτα ψωμί με σπίρτα, που τα άναψε η μητέρα της αντί για κεράκια. Ηταν το 1944 στο στρατόπεδο Μπέργκεν-Μπέλζεν. Η μαρτυρία της, βιντεοσκοπημένη από την εικαστικό Αρτεμη Αλκαλάη, έχει ένα επιπλέον ενδιαφέρον: μιλάει για τον ρόλο του Ισπανού προξένου στην Αθήνα της Κατοχής στη διάσωση των Εβραίων με ισπανικό διαβατήριο. Η καλλιτέχνις συνάντησε και κατέγραψε 67 Ελληνες επιζώντες του Ολοκαυτώματος, από τους οποίους ελάχιστοι πλέον, ίσως τρεις, βρίσκονται εν ζωή. Ορισμένοι δεν έμεναν καν στην Ελλάδα, είχαν μεταναστεύσει μετά τον πόλεμο σε χώρες του εξωτερικού, με κάποιους συνομίλησε μέσω ζουμ γιατί μεσολάβησε και η πανδημία. Από το 2012 η Αρτεμις Αλκαλάη ενέπλεξε στην τέχνη της τα πρόσωπα των επιζώντων και ενεπλάκη κι εκείνη. Τη σύνθετη διαδικασία της μνήμης, της περιπλάνησης σε πρόσωπα, τόπους και «ταπεινά υλικά» (όπως ξύλα, μαριονέτες, κόκκινες κορδέλες, φωτογραφίες, καμβάδες) παρακολουθεί με ευαισθησία, αποκαλυπτική και καίρια, η σκηνοθέτις Αννέτα Παπαθανασίου. Το ντοκιμαντέρ της «Η τέχνη της μνήμης» (που παρουσιάστηκε στο πρόσφατο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης και θα προβληθεί την ερχόμενη εβδομάδα στο «Δαναός») εστιάζει στην προσωπικότητα της Αλκαλάη, την αφήνει ελεύθερη να διηγηθεί τη ζωή της, προσθέτοντας στο κάδρο το παζλ μιας ερευνητικής δουλειάς πολλών χρόνων. Η ιδιομορφία της κάμερας μέσα στην κάμερα πολλαπλασιάζει σαν κάτοπτρο τις μαρτυρίες, τα διαφορετικά νήματα υφαίνουν στο τέλος ένα ενιαίο ύφασμα. Ούτως ή άλλως αυτό είναι το υλικό που αγαπάει περισσότερο απ’ όλα η Αρτεμις Αλκαλάη, νιώθει ότι είναι «πιο κοντά στο Ολοκαύτωμα και στη μνήμη». Ισως γιατί και ο πατέρας της ήταν ιδιοκτήτης καταστήματος με υφάσματα επιπλώσεων στην οδό Αθηναΐδος· το «Διακοσμητικόν», όπως λεγόταν (σήμερα στεγάζεται η μουσική σκηνή «Faust»). «Ο πατέρας μου πέθανε το 2002 και έκανα τότε ένα υφαντό στη μνήμη του. Είχα και την περιέργεια να μάθω πώς δημιουργείται το ύφασμα και ξεκίνησα παραδοσιακό αργαλειό», λέει η εικαστικός. «Ζωγράφιζα υφάσματα, μετά έκανα γλυπτά από ύφασμα. Το ύφασμα είναι κομμάτι της ταυτότητάς μου. Το κυνηγάω και με κυνηγάει. Οπως είχε γράψει η τεχνοκριτικός Ντόρα Ηλιοπούλου-Ρογκάν, είναι στοιχείο στοιχειό. Αναπνέει. Κινείται».
– Πώς η καταγραφέας της Ιστορίας και η εικαστικός συνυπάρχουν στη δουλειά σας;
– Δεν είναι κάτι συνειδητό. Ισχυρές επιθυμίες που φανερώνονται όταν ωριμάσει ο χρόνος. Στην αρχή φωτογράφιζα μόνα τους τα πρόσωπα και ύστερα πρόσθετα στο φόντο το σπίτι ως έννοια αρχετυπική, που συνδυάζει και συμβολίζει την ασφάλεια, την αγάπη, τη μητρική γλώσσα, τα μέλη της οικογένειας. Είναι αυτό που έχασαν μέσα από το Ολοκαύτωμα, τον πόλεμο, τα στρατόπεδα. Συμβολίζει όμως και την αρχή, τη νέα ζωή που δημιούργησαν εξαρχής μετά τα στρατόπεδα σε άλλες χώρες. Καθένας έχει έναν τρόπο να διαχειριστεί την απουσία και την απώλεια στη ζωή του. Αλλος τα κάνει τέχνη, άλλος αγάπη, άλλος οικογένεια.
– Οι άνθρωποι που συναντούσατε σας εμπιστεύονταν εξαρχής; Πώς τους προσεγγίσατε;
– Δεν ακολούθησα κάποια μεθοδολογία επιστημονική. Πήγαινα με μια κάμερα και τη φωτογραφική μηχανή μου και άκουγα όσα ήθελαν να μου πουν. Τρώγαμε μαζί, μοιραζόμαστε πράγματα για τις ζωές μας. Ορισμένοι δεν ήθελαν να στραφούν προς τα πίσω. Αλλοι στη διήγησή τους συγκινούντο πολύ ή μου ζητούσαν να κλείσω την κάμερα. Ηθελα απλώς να απαθανατίσω τη μορφή τους, να καταγράψω τον λόγο τους – όποιος κι αν είναι αυτός και για όποιο θέμα.
Καθένας έχει έναν τρόπο να διαχειριστεί την απουσία και την απώλεια στη ζωή του. Αλλος τα κάνει τέχνη, άλλος αγάπη, άλλος οικογένεια.
– Εσείς, πώς αισθανόσαστε με μια κάμερα να σας ακολουθεί;
– Μέχρι να μπει η κάμερα στο σπίτι μου είχα μάθει να είμαι εγώ πίσω από αυτήν. Είτε ήταν η φωτογραφική μηχανή είτε μια μικρή κάμερα είτε το καβαλέτο μου. Τώρα ήμουν εγώ το αντικείμενο. Με ξένισε στην αρχή. Ενιωσα για πρώτη φορά εκτεθειμένη. Θα πείτε, τόσα χρόνια εκθέτω. Ναι, αλλά τους άλλους. Τώρα έπρεπε να εκτεθώ εγώ. Να μιλήσω για τη ζωή μου, τα βιώματά μου. Η Αννέτα (σ.σ. είναι φίλες από τα σχολικά χρόνια) ήθελε να είναι όλα αυθόρμητα. Να μην προετοιμάζομαι. «Εκτέθηκα» μεν, αλλά με την καθοδήγηση, τις συμβουλές και την υπομονή της Αννέτας και του Δημήτρη Κατσαΐτη που έκανε το γύρισμα, αλλά και όλης της ομάδας.
– Τι σας έχουν προσφέρει αυτές οι ιστορίες;
– Ιεραρχείς αλλιώς τη ζωή σου και βάζεις τα πράγματα σε μια άλλη τάξη. Νιώθω ευγνωμοσύνη γι’ αυτούς τους ανθρώπους και τις οικογένειές τους που μου άνοιξαν την πόρτα τους και την καρδιά τους. Για μένα αυτή η διαδικασία ήταν θεραπευτική για τις δικές μου απώλειες. Θα ήθελα να έχω πάρει συνεντεύξεις από τους δικούς μου ανθρώπους. Δεν πρόλαβα. Αλλά καθώς έμπαινα μέσα στα σπίτια τους και τους γνώριζα ήταν σαν δικοί μου άνθρωποι. Εγιναν δικοί μου άνθρωποι.
Η Αρτεμις Αλκαλάη με την καθηγήτρια του ΕΚΠΑ Ευγενία Αλεξάκη, η οποία έδωσε την ιδέα και τον τίτλο της ταινίας και ήταν η επιστημονική σύμβουλος, έχουν δημιουργήσει το σάιτ www.greekjewsholocaustsurvivors.art. «Η τέχνη της μνήμης» της Αννέτας Παπαθανασίου θα προβάλλεται από τις 5 έως και τις 9 Απριλίου στον κινηματογράφο «Δαναός» (6 μ.μ.).
