Καταστατικά, το ντοκιμαντέρ είναι ένα είδος το οποίο διερευνά τη σχέση του κινηματογράφου με την πραγματικότητα. Ο δημιουργός του ντοκιμαντέρ γνωρίζει ότι ο τρόπος με τον οποίο θα καταγράψει τα γεγονότα, τα ντοκουμέντα, δεν είναι ένας. Η ύπαρξη και μόνο της κάμερας, του τεχνικού αυτού μέσου που μεσολαβεί ανάμεσα στον δημιουργό και στο θέμα του, ακυρώνει την όποια φιλοδοξία για αντικειμενικότητα. Αυτή όμως είναι και η γοητεία του είδους. Σύμφωνα με πολλούς, ένα καλό ντοκιμαντέρ δεν προσπαθεί να πείσει, αλλά να κατανοήσει βαθύτερα την πραγματικότητα, ουσιαστικά ανασκευάζοντάς την με τον δικό του μοναδικό τρόπο.
Η συνάντηση του ντοκιμαντέρ με την τεχνητή νοημοσύνη έρχεται να προσθέσει ένα ακόμη στρώμα περιπλοκότητας, ένα ακόμη φίλτρο ανάμεσα στον δημιουργό και την πραγματικότητα. Κατ’ αρχήν, ο σκηνοθέτης μπορεί να χρησιμοποιήσει αλγορίθμους και τεχνητές εικόνες στη διαδικασία κατασκευής του έργου του, θέτοντας νέα ερωτήματα για τη φύση του πραγματικού. Επειτα δίνεται προς εξερεύνηση στους δημιουργούς και τους ερευνητές ένα νέο, εικονικό πεδίο εξερεύνησης, μια νέα και πρωτόγνωρη πραγματικότητα μέσα στην πραγματικότητα, η οποία έχει τους δικούς της νόμους και συνθήκες.
Η AI επαυξάνει, επιταχύνει, αλλά και αμφισβητεί τους παραδοσιακούς κινηματογραφικούς κώδικες. Αυτοματοποιώντας διαδικασίες, τελειοποιώντας την τεχνική επεξεργασία της καταγραφής και του μοντάζ, εκδημοκρατίζει περαιτέρω το ντοκιμαντέρ και δίνει στον καθέναν τη δυνατότητα να παρουσιάσει ένα έργο αντιπροσωπευτικό της πραγματικότητας. Βάζοντας στο κάδρο και την εικονική πραγματικότητα (το VR) αλλάζουν άρδην οι όροι με τους οποίους γίνεται αντιληπτή η οπτικοακουστική αναπαράσταση κι άρα η ίδια η πραγματικότητα. Πραγματικά γεγονότα θα συνεχίσουν να συμβαίνουν, αλλά η αναπαραγωγή τους θα θολώνει ακόμη περισσότερο το σύνορο μεταξύ αλήθειας και ψέματος. Το υβριδικό είδος docu-fiction, το πάντρεμα ντοκιμαντέρ και μυθοπλασίας, θα τείνει να καταστεί κυρίαρχος τρόπος αφήγησης.
Το «αναπόδραστο»
Αυτές τις σκέψεις, και μερικές ακόμη, παρήγαγε το ειδικό αφιέρωμα «ΑΙ, μια αναπόδραστη νοημοσύνη», το οποίο διοργανώθηκε στο πλαίσιο του 27ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης. «Σε αυτό το υπό διαμόρφωση τοπίο η κάμερα και ο αλγόριθμος αλληλοσυμπληρώνονται, χαράσσοντας ένα νέο μονοπάτι στην εμπλοκή μας με το πραγματικό μέσα από πρωτοποριακούς και διανοητικά προκλητικούς τρόπους», γράφουν οι Αννα Τζεράλντ Γκρις και ο Χόρχε Καμπαγιέρο στον χορταστικό κατάλογο του αφιερώματος.
Από τις 6 έως τις 16 Μαρτίου προβλήθηκαν στις αίθουσες και διαδικτυακά πέντε ταινίες μεγάλου μήκους και δεκατρείς μικρού μήκους από όλο τον κόσμο, οι οποίες θα μπορούσαν να καταταχθούν σε δύο μεγάλες κατηγορίες: ερευνητικά ντοκιμαντέρ δημοσιογραφικού περιεχομένου, και δημιουργικά ντοκιμαντέρ που πειραματίζονται με νέες φόρμες και περιεχόμενα. Από τα σχόλια όσων παρακολούθησαν ορισμένες από τις ταινίες, και από το γεγονός ότι οι online προβολές των μικρού μήκους ταινιών έγιναν γρήγορα sold out, συμπεραίνει κανείς ότι αμφότερες οι κατηγορίες μαγνήτισαν το ενδιαφέρον του κοινού.
Από τις ταινίες τεκμηρίωσης ξεχώρισε το μεγάλου μήκους ντοκιμαντέρ «Στην κοιλιά της ΑΙ» του Γάλλου Ανρί Πουλάν (2025), το οποίο φωτίζει μια αθέατη πλευρά της ΑΙ. Για να δουλέψουν τα μοντέλα σαν το ChatGPT χρειάζονται χαρακτηρισμένα (labeled) και ποιοτικά δεδομένα. Τα δεδομένα αυτά δεν προκύπτουν σε κενό, απαιτείται η νοηματική επεξεργασία ανθρώπων με σάρκα και οστά. Το καλά κρυμμένο κόστος της τροφοδοσίας των μηχανών με δεδομένα ανατίθεται σε εκατοντάδες χιλιάδες εργαζομένους, κυρίως σε χώρες του τρίτου κόσμου, οι οποίοι φυτοζωούν κάνοντας μια κοπιαστική και συχνά απεχθή
εργασία. Στο ντοκιμαντέρ μιλούν εργαζόμενοι των δεδομένων και ερευνητές, περιγράφοντας όλοι μια μελανή πτυχή της ΑΙ, η οποία περνάει εν πολλοίς απαρατήρητη μέσα στο ευφορικό κλίμα του hype, της μόδας, που καλλιεργείται από τις εταιρείες και πολλά μίντια. «Η εξαγωνική κυψέλη κι ένα ποντίκι στον λαβύρινθο» (2024) της ηθοποιού Τίλντα Σουίντον και του Μπάρτεκ Ντζιαντόζ επιχειρεί να αποτυπώσει μερικές από τις πλέον σημαίνουσες όψεις της μάθησης. Οπως δήλωσε ο Ντζιαντόζ στο περιθώριο των προβολών, η αποσπασματικότητα του ντοκιμαντέρ ακολουθεί την παράδοση των δοκιμίων του Μισέλ ντε Μοντέν. Οι δημιουργοί δεν θέλησαν να πάρουν ξεκάθαρη θέση υπέρ ενός συγκεκριμένου εκπαιδευτικού μοντέλου, αλλά όπως φαίνεται, στην εποχή των μηχανών, η ολόπλευρη βιωματική μάθηση θα γίνεται όλο και πιο επίκαιρη και απαραίτητη.
Το κρυμμένο κόστος της τροφοδοσίας των μηχανών με δεδομένα ανατίθεται σε εκατοντάδες χιλιάδες εργαζομένους, κυρίως σε χώρες του τρίτου κόσμου, οι οποίοι φυτοζωούν κάνοντας μια κοπιαστική εργασία.
Στο «Πόλεμοι-αστραπή: αυτόνομα όπλα, ΑΙ και το μέλλον του εμπορίου όπλων» (2024), ο Αυστριακός σκηνοθέτης Ντάνιελ Αντριου Βούντερερ επικεντρώνεται στις στρατιωτικές χρήσεις της ΑΙ. «Ο πόλεμος θα συνεχίσει να είναι βρώμικος», διαπιστώνει ένας από τους επαΐοντες που μιλούν στο ντοκιμαντέρ. Η ΑΙ αξιοποιείται ήδη σε πολεμικές επιχειρήσεις, αλλά για πολύ ακόμη τα κράτη θα συνεχίσουν να θυσιάζουν ανθρώπινες ζωές. Οι αλγόριθμοι δίνουν την υπόσχεση της ελαχιστοποίησης των απωλειών, καθώς μπορούν να είναι πιο ακριβείς, αλλά είναι ακόμη μακρύς ο δρόμος μέχρι να τους εμπιστευθούμε απόλυτα. Είναι εξαιρετικά ανοίκεια η ιδέα ότι ακόμη και σε ένα πεδίο μάχης μπορεί να σε σκοτώσει μια αυτόνομη μηχανή. Η ταινία καταγράφει όλο το φάσμα των απόψεων και δίνει μια ολοκληρωμένη εικόνα των προκλήσεων που φέρουν τα LAWs (Lethal Autonomous Weapons).
Οι αλγόριθμοι δίνουν την υπόσχεση της ελαχιστοποίησης των απωλειών, καθώς μπορούν να είναι πιο ακριβείς, αλλά είναι ακόμη μακρύς ο δρόμος μέχρι να τους εμπιστευθούμε απόλυτα.
Στο φεστιβάλ ξεχώρισε το «Σχετικά μ’ έναν ήρωα» (2024) του Πιοτρ Βινίεβιτς. Σε συνομιλία μας, ο πολωνικής καταγωγής δημιουργός επισήμανε ότι η ταινία είναι «ένας στοχασμός πάνω στην ιδιοκτησία των αφηγήσεων, στην αυθεντικότητα, στην τεχνοφοβία και στη σχέση μας με την τεχνολογία». Ο Βινίεβιτς εκκινεί το φιλμ του με τη βεβαιότητα του σκηνοθέτη Βέρνερ Χέρτζογκ ότι «ούτε σε 4.500 χρόνια η ΑΙ δεν θα κάνει μια ταινία σαν τη δική μου», και ζητάει από ένα γλωσσικό μοντέλο να του γράψει ένα σενάριο το οποίο θα μπορούσε να διαψεύσει τον Χέρτζογκ. Ο σκηνοθέτης αναλαμβάνει να υλοποιήσει την ιδέα που του παρέδωσε με λεπτομέρεια η μηχανή. Και το αποτέλεσμα τον δικαιώνει. Παρακολουθούμε μια ταινία που θα μπορούσε, αλλά και δεν θα μπορούσε, να είχε φτιαχτεί από τον μεγάλο σκηνοθέτη. Αιωρούμαστε διαρκώς πάνω από το σύνορο φαντασίας και πραγματικότητας, γνωρίζοντας ότι εξαρχής το στοίχημα είναι χαμένο. Ο Βινίεβιτς κατασκευάζει ένα ψέμα που μοιάζει αληθινό. Αυτός είναι ο ορισμός του deepfake βίντεο, όπως ξεδιπλώνεται σ’ ένα έξοχο κινηματογραφικό πείραμα.
Οι «σύντομες»
Οι μικρού μήκους ταινίες που προβλήθηκαν στο πλαίσιο του 27ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ της Θεσσαλονίκης παρουσίασαν εξίσου μεγάλο ενδιαφέρον. Οπως και το «Για έναν ήρωα», η «Βιογραφία ενός λογισμικού» (2025) του Γιώργου Δρίβα δημιουργήθηκε με τη συνδρομή της παραγωγικής ΑΙ. Αντίθετα όμως με τον Βινίεβιτς, ο Δρίβας έγραψε το σενάριο και η ΑΙ κατασκεύασε τις εικόνες. Η ταινία είναι ενδιαφέρουσα και καλοφτιαγμένη, και η πρωτότυπη μουσική της Μελίνας Παξινού τη βοηθάει πολύ. Το σενάριο ωστόσο πέφτει στην παγίδα του ανθρωπομορφισμού – στην οποία πέφτει και το εξαιρετικό μικρού μήκους «I’m not a robot» (2025) της Βικτόρια Βάρμερτναμ, μια ξεκάθαρα μυθοπλαστική αφήγηση που μας παρουσιάζει την πρωτότυπη και χρήσιμη ιδέα της αυτοκαταστροφικής ΑΙ. Αισθητικοποιώντας την ΑΙ καταλήγουμε να την εγκλωβίζουμε σε μονοσήμαντες μεταφορές, ενώ έχει πολύ περισσότερες όψεις.
Από τις υπόλοιπες μικρού μήκους ταινίες έλαμψαν με το χιούμορ τους το σουρεαλιστικό έργο «Duck» (2024) της Ρέιτσελ Μακλίν, το οποίο ζωντάνεψε τη Μέριλιν Μονρόε, για να πρωταγωνιστήσει με τους γνωστούς ηθοποιούς που έχουν υποδυθεί τον Τζέιμς Μποντ, και το «Gerhard» (2025) του Ούλου Μπράουν, το οποίο φιλοτέχνησε ένα «εκστατικό βιογραφικό πορτρέτο του πιο επιτυχημένου εν ζωή ζωγράφου στον κόσμο», αποκλειστικά μέσα από κακότεχνες εικόνες ΑΙ. Τέλος, αλιεύσαμε μια πολύ ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια, ενδεικτική της ιδιαίτερης στιγμής στην οποία βρισκόμαστε. Στο τέλος του σπουδαίου ντοκιμαντέρ «Υπερφυσικό» (2024) του Βεντούρα Ντουράλ, ο δημιουργός αναφέρει στο ζενερίκ: «Οσον αφορά το περιεχόμενο που μεταδίδεται ή/και αναπαράγεται, απαγορεύεται οποιαδήποτε χρήση για την εκπαίδευση συστημάτων τεχνητής νοημοσύνης».
