«Ο σκηνοθέτης Λάκης Παπαστάθης εφάρμοσε απαρεγκλίτως ένα σύστημα δικής του εμπνεύσεως –”Παιδεία και εργασία αξεδιάλυτα”–, σε όλη την περίοδο που η Ελλάδα περνούσε από την ανώριμη δημοκρατία του Γεωργίου Παπανδρέου, στη δικτατορία, στη μεταπολίτευση και κατόπιν στην περιπέτεια των επόμενων δεκαετιών. Το σύστημά του αφορούσε τον ίδιο και την οικογένειά του αποκλειστικά. Με τη λέξη “οικογένεια” εννοώ ομάδες καλλιτεχνών και τεχνικών, παρέα με τους οποίους πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του, ενώ ο ζωτικός χώρος του συστήματος ήταν μια ιδιόμορφη εταιρεία παραγωγής ταινιών, που όμοιά της δεν έχει υπάρξει στην ελληνική επικράτεια». Τάδε έφη η σκηνοθέτις Κατερίνα Ευαγγελάκου, η οποία έχει τη γενική επιμέλεια σε ένα συλλογικό έργο, έναν τόμο αφιερωμένο στον σκηνοθέτη και συγγραφέα Λάκη Παπαστάθη. Τίτλος του, «Λάκης Παπαστάθης. Πολυφωνική βιογραφία», που κυκλοφορεί σε λίγες ημέρες, έκδοση του Μουσείου Μπενάκη.
Ο τόμος περιλαμβάνει πλούσιο και ερεθιστικό εικονογραφικό υλικό, χειρόγραφα και δακτυλόγραφα του πολυσχιδούς αυτού καλλιτέχνη, καθώς επίσης μια πλειάδα κειμένων, αδημοσίευτων και μη, τόσο από ανθρώπους που τον γνώρισαν και συνεργάστηκαν μαζί του όσο και από τον ίδιο.
Η «Κ» σήμερα προδημοσιεύει χαρακτηριστικά αποσπάσματα από το βιβλίο.
ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ
• Το ζεϊμπέκικο της Ευδοκίας: Είχα την τύχη να είμαι βοηθός του Αλέξn Δαμιανού στην Ευδοκία, από το 1968 ως το 1971. Από τότε αρχίζει η φιλία μας και μια περίοδος μαθnτείας δίπλα του, που συνεχίζεται μέχρι σήμερα αδιατάραχτη. Τα λόγια του καβαλούν τα κύματα των καιρών και με συντροφεύουν. (…)
Οταν έπειτα από ώρες ολοκληρώθηκε η ηχοληψία και ακούστηκε ολοκληρωμένο το ζεϊμπέκικο, ο Αλέξης σηκώθηκε και φίλησε τον Μάνο (Λοΐζο). Κι εκείνος τον κοιτούσε με τα μεγάλα μάτια του κι ένα συγκρατημένο χαμόγελο. Εκείνη την ημέρα κανείς δεν μπορούσε να φανταστεί την επιτυχία της μελωδίας, μολονότι πολλοί ένιωσαν αυτόν τον ιερό ερωτικό στροβιλισμό της. (…)
Ευδοκία Οταν ολοκληρώθηκε η ηχοληψία και ακούστηκε ολοκληρωμένο το ζεϊμπέκικο, ο Αλέξης σηκώθηκε και φίλησε τον Μάνο (Λοΐζο). Κι εκείνος τον κοιτούσε με τα μεγάλα μάτια του κι ένα συγκρατημένο χαμόγελο. Εκείνη την ημέρα κανείς δεν μπορούσε να φανταστεί την επιτυχία της μελωδίας, μολονότι πολλοί ένιωσαν αυτόν τον ιερό ερωτικό στροβιλισμό της.
Η σκηνή για την οποία προοριζόταν το ζεϊμπέκικο είχε γυριστεί πάνω στο τραγούδι του Μάρκου Βαμβακάρη «Ηθελα να σ’ αντάμωνα να σου ‘λεγα καμπόσα». Ομως, κατά τη διάρκεια του γυρίσματος –σε μια ταβέρνα που ήταν και χασάπικο στη Νέα Ερυθραία– συνειδητοποιούσες πως ο τρόπος που διδάχτηκε από τον Αλέξη ο χορός εξέφραζε κάτι που δεν το άντεχε το τραγούδι του Μάρκου. Ακραία τόλμη και διεκδίκηση της επιθυμίας από τους δύο βασικούς ήρωες, αρχαιοελληνικό στήσιμο και βυζαντινά πρόσωπα σε ένταση, κίνδυνος και αίμα, ο έρωτας που τολμάει. Κι όλα αυτά μαζί τέμνονται με τα άρβυλα που χτυπάνε δυνατά το χώμα για να υπομνήσουν τους νεκρούς και τον θάνατο. Παρά τη βία, ένα έντονο θρησκευτικό αίσθημα πλανάται στην ατμόσφαιρα της ταβέρνας, που συμπάσχει με τους αντιμαχόμενους, πονώντας για τη μοίρα τους και θαυμάζοντας τα νιάτα τους. Επρεπε λοιπόν να γραφτεί καινούργια μουσική για τη σκηνή και να προσαρμοστεί στον ρυθμό και τον τρόπο που γυρίστηκε. Τότε ο Αλέξης ξαναθυμήθηκε τα τροπάρια του πατέρα του. (…)
• Για το ύφος του Παρασκηνίου: Το 1976 μας κάλεσε στο γραφείο του ο τότε αναπληρωτής διευθυντής του ΕΙΡΤ Ροβήρος Μανθούλης και μας έδειξε κάποιες γαλλικές εκπομπές που σχετίζονταν με πολιτιστικά θέματα. Το κύριο χαρακτηριστικό των εκπομπών αυτών ήταν πως παρακολουθούσαν τα γεγονότα από τη μεριά των παρασκηνίων, πίσω από αυτά που έβλεπε το κοινό. Είχαν ένταση και πρωτοτυπία, αλλά κατά τη γνώμη μας δεν ξεπερνούσαν ένα τηλεοπτικό ρεπορτάζ. Περισσότερο ενδιαφέρον μας φάνηκε το γεγονός πως δεν πολυφαίνονταν οι δημοσιογράφοι και οι σκηνοθέτες που υπέβαλλαν τις ερωτήσεις. Και αυτό ήταν κάτι που κρατήσαμε σχεδόν σε όλη τη διάρκεια του Παρασκηνίου. Το στηρίξαμε και θεωρητικά, πιστεύοντας πως έτσι η εκπομπή απομακρύνεται από το δημοσιογραφικό ρεπορτάζ και πως αυτός που ρωτάει, αλλά δεν φαίνεται, μοιάζει με τον νοητό θεατή, που παρακολουθώντας εκφράζεται με τη φωνή του δημοσιογράφου, η οποία θα μπορούσε να είναι και η δική του φωνή. Τα τελευταία χρόνια κάποιες εκπομπές διαφοροποιήθηκαν από αυτό με περισσότερη ή λιγότερη επιτυχία. Πρότυπα συγκεκριμένα δεν υπήρχαν, τα δημιουργήσαμε με τον καιρό. Και οι αφηγηματικοί τρόποι του Παρασκηνίου, που προτάθηκαν από τους σκηνοθέτες τους, ήταν πολλοί και καθορίζονταν από το ταμπεραμέντο του καθενός και από την παράδοση της εκπομπής. Το κύριο αντιπρότυπο ήταν το δημοσιογραφικό ντοκιμαντέρ, που στηριζόταν σε σταρ δημοσιογράφους. Επίσης, αντιπρότυπο ήταν αυτό που ισχύει σε όλες τις τέχνες. Δηλαδή η ευτέλεια, η αυτοπροβολή, η ανούσια λογοδιάρροια, η συμβατικότητα, η διαφημιστική προβολή κ.τ.λ. Εννοείται πως είχαμε την αίσθηση της αποστολής. Φανατικά και ανένδοτα. Και μάλιστα της επικίνδυνης αποστολής. (Συνέντευξη του Λάκη Παπαστάθη στη Βένα Γεωργακοπούλου, Εφημερίδα των Συντακτών, 15/9/2015.)
• Διονύσης Σαββόπουλος: Καλοκαίρι 1973. Λίγους μήνες πριν από το Πολυτεχνείο. Αναζήτησα τον Λάκη Παπαστάθη στη Cinetic, στην οδό Ρεθύμνου. Χτύπησα την πόρτα και μου άνοιξε ο Μάνος Ευστρατιάδης. Του είπα ότι ήθελα να κάνω ένα πολυθέαμα στο Κύτταρο και να εντάξω σε αυτό τους τραγουδιστές, τον μπερντέ του καραγκιοζοπαίχτη Ευγένιου Σπαθάρη και κινηματογραφικές προβολές. Ολα αυτά μέσα στη ροή των τραγουδιών του προγράμματος. Του ζήτησα να κάνει τις ταινίες.
Ανάμεσα σε αυτά που γυρίσαμε, ήταν το «Ζεϊμπέκικο». Στην ηχογράφηση του δίσκου, τραγουδούσα εγώ και την κόντρα φωνή. Ετσι ήταν το τραγούδι στον δίσκο Βρώμικο ψωμί. Είχε κυκλοφορήσει την προηγούμενη χρονιά και με είχε βάλει ήδη σε μπελάδες με τη λογοκρισία. Είχαν απορρίψει ολόκληρη τη «Μαύρη θάλασσα», επειδή, λέει, η μουσική δεν είχε μέτρο! Διότι τους στέλναμε και τις νότες, τις λογοκρίνανε κι αυτές! Κάθισα και έβαλα στην παρτιτούρα μπάρες κάθε 4/4 και έτσι πέρασε!
Τώρα για το Κύτταρο ο Λάκης έφτιαξε στην τρικέζα δύο Σαββόπουλους να τραγουδούν, ο ένας στην αρχή του φιλμ, την κύρια φωνή, και ύστερα –ενώ στο φιλμ έπιανα την κόντρα φωνή– επάνω στη σκηνή στο Κύτταρο, ζωντανά τραγουδούσα ήδη την κύρια φωνή. Και έβλεπες δηλαδή στη σκηνή τον Σαββόπουλο ζωντανά να τραγουδάει και στην οθόνη έναν άλλο Σαββόπουλο, να τον συνοδεύει. Παράλληλα, έτρεχαν στην προβολή εικόνες με μυθικές μορφές του ρεμπέτικου, από φωτογραφίες που μας είχε δώσει ο φίλος μας Ηλίας Πετρόπουλος. Ενα απόγευμα έφτασε ειδοποίηση στο Κύτταρο να εμφανιστούμε –ο συνθέτης και ο σκηνοθέτης– στο Υπουργείο Προεδρίας της Κυβερνήσεως και στο Τμήμα Λογοκρισίας. Ο λογοκριτής είχε ενοχληθεί με τον στίχο «Σ’ αυτό τον τόπο όσοι αγαπούνε τρώνε βρώμικο ψωμί».
«Γιατί τρώμε βρώμικο ψωμί, δεν έχουμε καθαρά φουρνάρικα, κύριε Σαββόπουλε;» και τέτοια. Προσπάθησα να του εξηγήσω τι θα πει μεταφορά, αντικειμενική συστοιχία κ.τ.λ. Τίποτα. Επέμεινε να λέω «Σ’ αυτό τον κόσμο», αντί «Σ’ αυτό τον τόπο». Ο Λάκης μια βραδιά που το είπα έτσι στο Κύτταρο –γιατί είδαμε τον λογοκριτή ανάμεσα στο κοινό–, μου λέει μετά: «Μήπως ο χουνταίος, χωρίς να το θέλει, έκανε καλό στο τραγούδι; Το “Σ’ αυτό τον κόσμο” μοιάζει πιο οικουμενικό». Εβαλα τα γέλια, αλλά είχε δίκιο.
Τρία χρόνια μετά, ντάλα Μεταπολίτευση, ο Λάκης σκηνοθέτησε την πρώτη εκπομπή που με συνέστησε στο κοινό της τηλεόρασης. Λεγόταν «Χαίρω πολύ, Σαββόπουλος». Ξυπνούσαμε νύχτα για να κάνουμε γύρισμα το ξημέρωμα στην Ομόνοια και σε κεντρικούς δρόμους της Αθήνας. Η κάμερα μπήκε και στη νέα ηχογράφηση του «Ζεϊμπέκικου» με τη Σωτηρία Μπέλλου, που συμπεριλήφθηκε στον δίσκο μου 10 Χρόνια Κομμάτια. Το ηχογραφήσαμε. Το είπε θεϊκά. Και βγήκα χαρούμενος απ’ τον θάλαμο ηχογράφησης, τρίβοντας τα χέρια μου που κατάφερα κι εγώ επιτέλους να γράψω ένα λαϊκό τραγούδι. Βγαίνει όμως και η Μπέλλου ξεφυσώντας: «Αχ, Διονύση, μ’ έκανες να τραγουδήσω… ποπ. Τις φωνές σού κάνω, τις παραφωνές σού κάνω…» Μα, ήμασταν όλοι ευτυχισμένοι εκείνη τη στιγμή μες στο στούντιο. (…)
________________________________________________________________________
Κεντρική φωτό: Λάκης Παπαστάθης. Στο φόντο, πορτρέτο του Εδουάρδου Σακαγιάν. [Αγγελος Χριστοφιλόπουλος]
