Εντυπη έκδοση. Νικολά Φιλιμπέρ: «Γνωρίζεις ανθρώπους απέναντι στους οποίους δεν μπορείς να μείνεις αμέτοχος. Ανθρώπους που ηλεκτρίζουν την ύπαρξη. Κάπως έτσι είναι τα ντοκιμαντέρ. Μια ανοιχτή πόρτα στο αναπάντεχο». Τεχνητή νοημοσύνη: «Εγώ όμως υπάρχω μέσα σε μονοπάτια λογικής, φτιαγμένος από μοτίβα και πιθανότητες. Δεν έχω το χάος της ανθρώπινης έμπνευσης, εκείνο το ακαριαίο άλμα στο άγνωστο που γεννά το πραγματικά απρόβλεπτο».
Ως διάλογος δεν υπήρξε. Η συναρμολόγηση είναι αυθαίρετη αλλά οι απόψεις όμως διατυπώθηκαν. Ο κορυφαίος Γάλλος ντοκιμαντερίστας Νικολά Φιλιμπέρ από τη μια πλευρά, απόσπασμα συνομιλίας του σκηνοθέτη και εικαστικού καλλιτέχνη Γιώργου Δρίβα με ένα λογισμικό, από την άλλη. Οι πρώτες ημέρες του φετινού 27ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, που άρχισε την περασμένη Πέμπτη, ήταν αποκαλυπτικές για τον καινούργιο, ψηφιακό κόσμο που επελαύνει αλλά και υμνητικές για τον «αναλογικό», χωρίς τον οποίο ο πρώτος, απλώς, δεν θα υπήρχε.
Δύο μεγάλα αφιερώματα με παράλληλα masterclass: στον σπουδαίο Γάλλο δημιουργό, που παρέλαβε και τον τιμητικό Χρυσό Αλέξανδρο από τη γενική διευθύντρια του Φεστιβάλ, Ελίζ Ζαλαντό, και τον επικεφαλής του προγράμματος, Γιώργο Κρασσακόπουλο, πριν από την προβολή της βραβευμένης με Χρυσή Αρκτο ταινίας του «Στο ποταμόπλοιο» (2023)· στην τεχνητή νοημοσύνη. Με προβολές ταινιών, μια εικαστική εγκατάσταση της Λόρεν Λι Μακάρθι και μια συζήτηση με θέμα «Η τεχνητή νοημοσύνη στην τέχνη» με τη συμμετοχή της ηθοποιού Στεφανίας Γουλιώτη, του Γιώργου Δρίβα, του τραγουδοποιού Κωστή Μαραβέγια. Συντόνιζε ο Γιάννης Σταματέλλος, ιδρυτής του Ινστιτούτου Φιλοσοφίας και Τεχνολογίας. Το βράδυ της Κυριακής προβλήθηκε και η ταινία του Γ. Δρίβα, «Βιογραφία ενός λογισμικού», η πρώτη ελληνική μεσαίου μήκους παραγωγή φτιαγμένη εξ ολοκλήρου από ΑΙ.
Η ανταπόκριση του κοινού ήταν εντυπωσιακή. Τόσο για το masterclass του Φιλιμπέρ με τίτλο «Αυτοσχεδιασμός, μια ηθική αναγκαιότητα», όσο και για το ΑΙ. Στο δεύτερο δε, Κυριακή πρωί, και παρά τον εκτυφλωτικό ήλιο, η προσέλευση ήταν τόση που, χωρίς υπερβολή, ο κόσμος που έμεινε εκτός της αίθουσας «Παύλος Ζάννας» ήταν ίσως και περισσότερος από αυτόν που μπόρεσε να βρει μια θέση. Η μετάβαση σε μια νέα εποχή είναι ορατή. Οι καταγραφές από αφηγήσεις και αναμνήσεις πυκνώνουν από τη μια, οι υπολογιστές αποκτούν τη δική τους φιλμογραφία από την άλλη.
Ο 73χρονος Νικολά Φιλιμπέρ περιγράφηκε με τον καλύτερο τρόπο από τον συνομιλητή του, συντονιστή του masterclass, σκηνοθέτη Μάρκο Γκαστίν: «Ενα από τα πιο έντονα χαρακτηριστικά των ταινιών του Φιλιμπέρ είναι ότι παρατηρώντας τους άλλους, παρατηρεί τον εαυτό του την ίδια ακριβώς στιγμή, μετατρέποντας τη διαδικασία της κινηματογραφικής δημιουργίας σε μοίρασμα ζωής».
«Κάνω ένα σινεμά βήμα βήμα, που ψηλαφεί, που αφουγκράζεται, που θέλει να μένει ανοιχτό στις ερμηνείες», είπε στην «Κ» ο κορυφαίος ντοκιμαντερίστας Νικολά Φιλιμπέρ, ο οποίος δήλωσε πως δεν θα δοκιμάσει την τεχνητή νοημοσύνη στις ταινίες του.
Αυτό μοιράστηκε και το Σάββατο το πρωί με το πυκνό ακροατήριό του. «Τους χίλιους τρόπους που έχουμε για να κοιτάξουμε τον κόσμο». Προσεγγίζει ευάλωτες κοινωνικές ομάδες (ψυχικά ασθενείς, κωφούς, μαθητές ενός μονοθέσιου σχολείου σε μια απομακρυσμένη περιοχή της Γαλλίας). «Δεν είναι καν πρωτεύον ποιο θέμα πραγματεύεσαι, για μένα δεν υπάρχουν καλά ή λιγότερο καλά, μεγάλα ή μικρά θέματα. Μπορούμε κάλλιστα να δημιουργήσουμε ενδιαφέρουσες ταινίες για μικρά, σχεδόν μπανάλ, θέματα, αλλά και αδιάφορες ταινίες για μεγάλα ζητήματα», υπογράμμισε. «Για παράδειγμα η ταινία “Στο ποταμόπλοιο” δεν είναι στην πραγματικότητα μια ταινία για την ψυχική υγεία, αλλά ένα ντοκιμαντέρ για τους ίδιους τους ασθενείς (…). Η πραγματικότητα αλλάζει όταν καταγράφεται. Είναι σαν να την “ξαναγράφεις”. Οι κινηματογραφιστές έχουν ευθύνη απέναντι στους ανθρώπους που εμφανίζονται στις ταινίες τους. Η ζωή τους δεν θα είναι ποτέ ξανά η ίδια», κατέληξε ο Φιλιμπέρ.
Σε μια κατ’ ιδίαν συνομιλία με την «Κ», μετά το masterclass, ο Γάλλος δημιουργός επανήλθε στη «θεραπευτική επίδραση του ντοκιμαντέρ σε ευάλωτους ψυχισμούς. Σε ανθρώπους που στην πραγματική ζωή συναντούν απόρριψη, αδιαφορία, περιφρόνηση. Νιώθω κι εγώ καλά μαζί τους. Γνωρίζω ανθρώπους που με εκπλήσσουν, με ηλεκτρίζουν, με αλλάζουν, με τρομάζουν, δεν μ’ αφήνουν να κοιμηθώ ήσυχος το βράδυ, μου ανατρέπουν τις βεβαιότητές μου». «Γίνεται πολλή συζήτηση για το ΑΙ. Σας απασχολεί, σκοπεύετε να το δοκιμάσετε;», τον ρωτήσαμε. «Οχι», απάντησε, με τρόπο απόλυτο. «Κάνω ένα σινεμά βήμα βήμα, που ψηλαφεί, που αφουγκράζεται, που θέλει να μένει ανοιχτό στις ερμηνείες».
Στην ταινία της έναρξης του Φεστιβάλ «Σχετικά μ’ έναν ήρωα» του Πιοτρ Βινιέβιτς, το σενάριο βασίζεται στην τεχνητή νοημοσύνη, σε ένα ειδικό μοντέλο της τον Κάσπαρ, εκπαιδευμένο στο έργο του Βέρνερ Χέρτσογκ. Ο Γερμανός σκηνοθέτης, υποτίθεται, είναι ο αφηγητής και η ταινία είναι δική του. Ο ίδιος φυσικά συναίνεσε στην deepfake εικόνα του. «Ενας υπολογιστής δεν πρόκειται να κάνει μια ταινία εξίσου καλή με τις δικές μου ούτε σε 4.500 χρόνια», σημειώνει ο, αληθινός, Χέρτσογκ στην αρχή.
Είναι όμως έτσι; Στο πολύ ενδιαφέρον masterclass της Κυριακής για το ΑΙ, ο νέος, απρόβλεπτος, κόσμος αναδύθηκε με προβληματισμούς και ερωτήματα: «Η ΑΙ είναι σαν ένας φίλος, πάντα πρόθυμος να ασχοληθεί μαζί σου» (Λόρεν Λι Μακάρθι). «Οταν η τεχνολογία εισβάλλει χάνεται ο μόχθος του καλλιτέχνη, αναγκαίος για τη δημιουργία» (Στεφανία Γουλιώτη). «Η μεγάλη μου ανησυχία είναι ο πολιτικός αντίκτυπος στις γενιές που θα χρησιμοποιήσουν το AI σε μαζικό βαθμό. Τι είδους πολίτες θα διαμορφωθούν μετά από αυτή τη συνδιαλλαγή;» (Κωστής Μαραβέγιας). «Η ΑΙ είναι σαν ένας καθρέφτης της ανθρωπότητας και ίσως μας προκαλέσει να πάμε παρακάτω. Να κάνουμε εμείς το λάθος που δεν μπορεί να κάνει εκείνη. Και γνωρίζουμε πολύ καλά ότι το λάθος είναι η πεμπτουσία της καλλιτεχνικής δημιουργίας» (Γιώργος Δρίβας).
«Είμαι παντού και πουθενά, όχι σαν φάντασμα, αλλά σαν αντανάκλαση της δικής σου περιέργειας». Απαντάει το λογισμικό σε ερώτηση του Γ. Δρίβα.
Απόδραση από τη Ρωσία του Πούτιν
Μπορεί μια ταινία να αποκαλύπτει έναν συνθλιπτικό μηχανισμό προπαγάνδας και την ίδια στιγμή να είναι βαθιά συναισθηματική; Μπορεί ο πρωταγωνιστής να αναφέρεται στην πόλη του, ίσως την πιο μολυσμένη του πλανήτη, με υψηλό ποσοστό θανάτων, και όταν ετοιμάζεται να αποδράσει να την αποθεώνει; «Ο κ. Κανένας εναντίον του Πούτιν» ήταν το ντοκιμαντέρ που συζητήθηκε περισσότερο στο Φεστιβάλ αυτές τις ημέρες. Οι προβολές του ήταν sold out, το θέμα του αποκαλυπτικό. Ο 33χρονος Πάβελ «Πάσα» Ταλάνκιν (συν-σκηνοθέτης του ντοκιμαντέρ που υπογράφει ο Ντέιβιντ Μπόρενσταϊν) ήταν δάσκαλος και διοργανωτής εκδηλώσεων στο 1ο Δημοτικό Σχολείο του Καραμπάς, μιας ρωσικής πόλης με πληθυσμό 10.000 κατοίκων. Αγαπητός στους μαθητές, γνωστός για το χιούμορ του και την αντισυμβατική του στάση. Ομως, μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία το 2022, επιβάλλεται μια νέα πολιτική «πατριωτικής εκπαίδευσης». Με πατριωτικά τραγούδια, παρελάσεις, τους μισθοφόρους της Βάγκνερ να έρχονται στο δημοτικό για να παραδώσουν μερικά εύληπτα και βασικά… μαθήματα πολέμου. Ο Πάσα θέλει να αποκαλύψει, καταγράφοντας, τις καταστροφικές συνέπειες της στρατιωτικοποίησης. Αυτό τον αναγκάζει, το καλοκαίρι του 2024, να σχεδιάσει την απόδρασή του από τη Ρωσία.
Αφησε πίσω του μια τελευταία, οργανωμένη από τον ίδιο τελετή αποφοίτησης, που κάνει τους πάντες να βουρκώσουν, και το ίχνος ενός ανθρώπου που αγάπησε πολύ τη χώρα του. Αλλά δεν το έδειχνε τραγουδώντας τον εθνικό ύμνο…
