Τα αναμφίβολα εντυπωσιακά χρυσά ευρήματα από την ελληνιστική Μακεδονία έχουν την τιμητική τους αυτό το διάστημα σε μια περιοδική έκθεση στο κεντρικό κτίριο του Μουσείου Μπενάκη. Πέραν των χρυσών κοσμημάτων, εκτίθενται και άλλα έργα που συμπληρώνουν τις εκθεσιακές ενότητες, όπως μαρμάρινα αγαλμάτια και πήλινα ειδώλια. Μέρος των εκθεμάτων προέρχεται από την Αμφίπολη και κάποια από αυτά συνδέονται με τη λατρεία της Αρτέμιδος στην πόλη.
Η Αμφίπολη ιδρύθηκε από τους Αθηναίους το 437 π.Χ. στην πεπλατυσμένη κορυφή ενός τραπεζιόσχημου λόφου με πανοραμική θέα, που περιλαμβάνει τις εκβολές του ποταμού Στρυμόνα, το Παγγαίο και την ενδοχώρα προς τον Βορρά. Η αθηναϊκή αποικία βρίσκεται σε μια εξαιρετικής σημασίας στρατηγική θέση κοντά στη θάλασσα, ανάμεσα στην ξυλεία της Χαλκιδικής, στα μάρμαρα της Θάσου και δίπλα στα μεταλλεία χρυσού και αργύρου του Παγγαίου.
Οι Αθηναίοι άποικοι ήταν ένα μικρό τμήμα του πληθυσμού, ο οποίος περιελάμβανε επίσης γηγενείς κατοίκους γύρω από τον Στρυμονικό κόλπο, Θράκες που ζούσαν στην ενδοχώρα, αλλά και κατοίκους από τη γειτονική Θάσο. Σταδιακά εγκαταστάθηκαν και Μακεδόνες. Ο δεσμός της πόλης με τη μητρόπολη κράτησε, όμως, πολύ λίγο. Κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου οι Αθηναίοι στη μάχη της Αμφίπολης (422 π.Χ.), όπως μας παραδίδεται από τον Αθηναίο ιστορικό Θουκυδίδη, ο οποίος μάλιστα συμμετείχε σε αυτήν, έχασαν την πολιτική κυριαρχία στην πόλη. Εκτοτε η σχέση των δύο πόλεων απέκτησε άλλο χαρακτήρα.
Ηταν τα αθηναϊκά προϊόντα και οι εμφανείς επιρροές της αττικής τέχνης σε σωζόμενα έργα στην Αμφίπολη που καταδεικνύουν τη σταδιακή επικράτηση της Αθήνας στην Αμφίπολη σε αυτό το πλαίσιο, όπως και στον υπόλοιπο βορειοελλαδικό χώρο. Τεκμηριώνεται η παρουσία της αττικής κεραμικής, όπως και η υιοθέτηση αττικών προτύπων για την απεικόνιση των λατρευομένων θεοτήτων τους σε γλυπτά. Αναφορικά με τις λατρείες που μαρτυρούνται στην πόλη, μία κατέχει σημαντική θέση στην ιστορία της Αμφίπολης, αυτή της Αρτέμιδος με το επίθετο Ταυροπόλος. Η λατρεία της θεάς αποτελεί κομβικό στοιχείο στις σχέσεις των δύο πόλεων, διότι πρόκειται για μια λατρεία που εισήχθη στην Αμφίπολη από την Αττική, από τον αρχαίο Δήμο των Αλών Αραφηνίδων, εκεί που βρίσκεται σήμερα η Λούτσα. Εξηγείται επομένως έτσι και γιατί τα τελευταία χρόνια η Λούτσα μετονομάστηκε σε Αρτέμιδα: λόγω του ανεσκαμμένου ιερού της θεάς με το επίθετο Ταυροπόλος μέσα στη σύγχρονη πόλη.
Ο μύθος των Ατρειδών
Σύμφωνα με τον μύθο, ο Ορέστης και ο Πυλάδης ταξίδεψαν έως την Ταυρίδα προκειμένου να φέρουν πίσω την αδερφή του Ορέστη, Ιφιγένεια, η οποία βρισκόταν εκεί ως ιέρεια της θεάς Αρτέμιδος, αφότου η θεά την έσωσε από τη θυσία της στην Αυλίδα. Τα αδέρφια επέστρεψαν με το αρχαίο ξόανο της θεάς στην Αττική και ίδρυσαν τη λατρεία της, όπως μας παραδίδει αναλυτικά στην τραγωδία του ο Ευριπίδης στην Ιφιγένεια εν Ταύροις (414/13 π.Χ.).
Ανασκαφικά δεδομένα, σε συνδυασμό με τις γραπτές πηγές, καταδεικνύουν ότι βασικές τελετουργίες στο ιερό των Αλών περιστρέφονταν γύρω από εφηβικές τελετές μύησης αγοριών και κοριτσιών. Κατά τη διάρκεια της γιορτής της ο ιερέας αναπαριστά τη θυσία της Ιφιγένειας μπήγοντας ελαφρά μαχαιρίδιο στον λαιμό εφήβου, προκειμένου να τρέξει λίγο αίμα. Το αίμα στην ηλικία αυτή των κοριτσιών, αντίστοιχα, αναφέρεται στην αρχή της έμμηνου ρύσης, εποχή κατά την οποία τα νεαρά κορίτσια στην αρχαιότητα είχαν τη δυνατότητα να παντρευτούν και να τεκνοποιήσουν.
Το επίθετο Ταυροπόλος συνδέθηκε με απεικονίσεις της θεάς πάνω σε ταύρο, ως η θεά που δαμάζει το ζώο μάλλον, παρά η θεά που προέρχεται από την Ταυρίδα. Το ιερό της Ταυροπόλου στις Αλές πιθανότατα χρησίμευσε ως το κύριο ιερό από το οποίο μεταφέρθηκε η λατρεία της στην Αμφίπολη, ίσως τον ύστερο 5ο αιώνα π.Χ.
Είναι η εποχή κατά την οποία στην Αττική εισάγεται από τη Θράκη η λατρεία της Βενδίδας, μια θρακική υπόσταση της Αρτέμιδος. Επιγραφές φανερώνουν ότι το ιερό της πρέπει να βρισκόταν στον λόφο της Μουνυχίας στον Πειραιά, στη σημερινή Καστέλλα. Σημαντικό ρόλο παίζουν στις γιορτές της τα Βενδίδεια, στα οποία νεαροί έφηβοι συμμετέχουν σε νυχτερινές λαμπαδηδρομίες, γι’ αυτό και η θεά απεικονίζεται σε σωζόμενα αναθηματικά μαρμάρινα ανάγλυφα να κρατάει δάδες.
Δεν είναι απίθανο, άλλωστε, η ίδρυση της Αμφίπολης από τους Αθηναίους –αλλά και η μετέπειτα προσπάθεια επιβολής της αθηναϊκής δύναμης στις εκβολές του Στρυμόνα στα χρόνια του Πελοποννησιακού πολέμου– να συνέβαλε στη διάδοση της θρακικής λατρείας στην Αττική, ακολουθώντας τις πολιτικές επιδιώξεις της Αθήνας, όπως ακριβώς αντίστροφα η λατρεία της θεάς στην Αττική λειτούργησε ως συνεκτικός κρίκος για τους Θράκες μετοίκους.
Το Ταυροπώλιο
Στην Αμφίπολη, παρά το ότι οι γνώσεις μας είναι ακόμη σχετικά περιορισμένες, φαίνεται ότι Ταυροπόλος και Βενδίδα ήταν οι βασικές υποστάσεις της θεάς, οι οποίες κάλυπταν περισσότερες λατρευτικές πτυχές σε μια πόλη πληθυσμιακά ανομοιογενή. Αυτό που αξίζει να τονιστεί είναι ότι η λατρεία της Ταυροπόλου στην Αμφίπολη συνδεόταν ευθέως με κομβικά ζητήματα της πόλης, όπως η ένταξη των νέων στη ζωή της πόλης από την εφηβεία κι έπειτα: Για τις κοπέλες, η αρχή της εφηβείας σήμαινε γάμο και τεκνοποίηση, επομένως την παραγωγή απογόνων στην οικογένεια. Για τους εφήβους νέους ήταν η εκπαίδευσή τους, που τους οδηγούσε σταδιακά στην ενήλικη ζωή των πολιτών.
Αρχαιολογικές μαρτυρίες για το ιερό βρέθηκαν στην ακρόπολη της Αμφίπολης, εκεί όπου παλαιότερες ανασκαφές έφεραν στο φως θραύσματα επιγραφών με αναφορά στο Ταυροπώλιο. Στην ακρόπολη τοποθετείται η θέση του ιερού της, εκεί όπου τοποθετείται και η θέση της αρχαίας αγοράς.
Σε κάθε περίπτωση, όμως, είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι όταν ο Μέγας Αλέξανδρος βρισκόταν στην Αμφίπολη προετοιμάζοντας την εκστρατεία του στην Ανατολή, έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ανέγερση νέου μεγάλου ναού προς τιμήν της θεάς. Σύμφωνα με τον συγγραφέα Διόδωρο, ο Αλέξανδρος σχεδίαζε την ανοικοδόμηση ή την επιδιόρθωση τριών μεγάλων ναών στη Μακεδονία: της Αρτέμιδος Ταυροπόλου στην Αμφίπολη, της Αθηνάς στην Κύρρο και του Δία και των Μουσών στο Δίον. Κανένας από τους τρεις ναούς δεν πραγματοποιήθηκε.
Αναφορικά με την Ταυροπόλο πρέπει να θεωρήσουμε ότι οι Αμφιπολίτες συνέχισαν να λατρεύουν τη θεά σε υφιστάμενο κτίριο. Απεικονίσεις της θεάς μεταγενέστερες του Αλεξάνδρου βρίσκονται σε νομίσματα που έκοψε η πόλη από τον 2ο αι. π.Χ. κι έπειτα, στα οποία η θεά εικονίζεται καθιστή σε ταύρο. Τα νομίσματα, οι επιγραφές, αλλά και τα μικρά θραύσματα γλυπτών βεβαιώνουν ότι η λατρεία της δεν διακόπηκε όταν η Αθήνα δεν έπαιζε πλέον ρόλο στις υποθέσεις της πόλης, αλλά συνέχισε και πολύ αργότερα, πιστοποιώντας έτσι ότι η σημασία της λατρείας της είχε πλέον εδραιωθεί στο συλλογικό υποσυνείδητο των κατοίκων της Αμφίπολης.
Ο κ. Δημήτρης Δαμάσκος είναι καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Πατρών. Μαζί με τη δρα Δημητρία Μαλαμίδου, προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Σερρών, ανασκάπτουν από το 2019 στην ακρόπολη της Αμφίπολης. Για περισσότερες πληροφορίες: https://amphipolisproject.org/Ανασκαφή Αμφίπολη – Amphipolis Project.
Οι ανασκαφικές έρευνες της περασμένης χρονιάς θα παρουσιαστούν στο ετήσιο συνέδριο των αρχαιολόγων που ανασκάπτουν στη Μακεδονία και τη Θράκη το διήμερο 13-14 Μαρτίου στη Θεσσαλονίκη. Αύριο στις 19.30 στο Μουσείο Μπενάκη της οδού Κουμπάρη ο κ. Δαμάσκος θα δώσει διάλεξη για τις πρόσφατες έρευνες στην πόλη.
______________________________________________________________________________
Αεροφωτογραφία της ακρόπολης της Αμφίπολης, εκεί όπου τα τελευταία χρόνια ερευνάται το κέντρο της αρχαίας πόλης, με θέα προς τις εκβολές του ποταμού Στρυμόνα και το Παγγαίο.
